Odkryj perły socrealizmu. Nie każdemu się podobają

Wśród socrealistycznych zabytków króluje oczywiście Pałac Kultury. Do jego budowy użyto m.in.: 40 mln cegieł, 80 tys. m sześc. betonu i 28 tys. m kw. marmuru. Pałac wzniesiono w latach 1952-55 wg projektu rosyjskiego architekta Lwa Rudniewa jako dar ZSRR dla Warszawy. W chwili swego powstania był drugim co do wysokości wieżowcem Europy.

Zbudowano go w miejscu, gdzie przed wojną było gęste miasto - stało ponad 160 budynków. Pod pałac zburzono powojenne ruiny tych domów i te, które ocalały, zlikwidowano dawne ulice. Dziś jedyną pamiątką po np. skrzyżowaniu Wielkiej i Chmielnej jest tablica wmurowana w posadzkę placu Defilad.

Jeszcze kilka lat temu pod znajdującym się nad wejściem neonem można było odczytać wykuty w kamieniu napis: ?Pałac Kultury i Nauki im. Józefa Stalina?. Dziś jest on wstydliwie przykryty blachą. Wokół gmachu stoi kilkadziesiąt rzeźb - pomniki Mickiewicza i Kopernika, socrealistyczne alegorie sztuk, postaci sportowców, naukowców, robotników, mieszkańców Afryki, Azji, jest młodzieniec z tomem klasyków marksistowskich: Marksa, Engelsa, Lenina. Pierwotnie było tu jeszcze jedno imię - Stalin. Zostało jednak usunięte po 1956 r.

W pałacu jest 3288 pomieszczeń o łącznej kubaturze 17 tys. m sześc. Są tu trzy teatry, muzeum, kino, Pałac Młodzieży, urzędy i biura. Najsłynniejszym wnętrzem jest Sala Kongresowa. Większość wnętrz to skarbnica dzieł sztuki wykonanych w latach 50. przez najlepszych polskich artystów.

Pałac był też przez kilkadziesiąt lat symbolem zniewolenia Polski. Stąd do dziś powraca pomysł, by go zburzyć. Ale większość warszawiaków już go zaakceptowała i nawet polubiła. A dla turystów jest największą atrakcją miasta.

Plac jest sercem Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej. MDM był jedną ze sztandarowych inwestycji początku lat 50. w Polsce i pokazowym przykładem architektury realizmu socjalistycznego i polityki społecznej władzy PRL. Mieszkania uzyskali ludzie z awansu społecznego, a formy architektoniczne miały bez reszty odpowiadać obowiązującej doktrynie artystycznej. Zamiast wyburzonych kamienic wzdłuż Marszałkowskiej stanęły duże socrealistyczne bloki.

Projekt MDM-u powstał w wielkiej, państwowej pracowni architektonicznej pod kierunkiem architektów Stanisława Jankowskiego, Jana Knothego, Józefa Sigalina i Zygmunta Stępińskiego.

Plac i MDM otwarto 22 lipca 1952 r. Pośrodku stanęła trybuna, z której Bolesław Bierut przyjmował manifestacje.

Po wschodniej i zachodniej stronie placu stoją ozdobione płaskorzeźbami i mozaikami gigantyczne bloki z ogromnymi podcieniami i witrynami sklepów. Charakterystycznym elementem są trzy socrealistyczne kandelabry ustawione w południowej części placu.

Turyści najchętniej szukają znajdującej się w bloku na Marszałkowskiej w stronę pl. Zbawiciela płaskorzeźby chłopa, nauczycielki, kolejarza, hutnika, artystki, murarza, matki.

Dom Partii przy Nowym Świecie, czyli w czasach PRL-u siedziba Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, nazwany był także ironicznie Białym Domem lub po prostu KC. Powstał w latach 1948-51. Oficjalnie - ze składek członków PZPR, w rzeczywistości z budżetu państwa i z wymuszonych na ludziach cegiełek. Monumentalny, modernistyczny budynek zaprojektowali świetni architekci zwani tygrysami: Wacław Kłyszewski, Jerzy Mokrzycki i Eugeniusz Wierzbicki.

- Stanowi bardzo ciekawy przykład przedsocrealistycznej stylistyki lat 40. To architektura skromna i elegancka, o charakterystycznych podziałach strukturalnych. Nawiązuje do obiektów budowanych wtedy we Francji. Zasługuje na ochronę - mówił ?Gazecie? prof. Waldemar Baraniewski, historyk sztuki z Uniwersytetu Warszawskiego, gdy w 2009 r. właściciel protestował przeciwko wpisaniu go do rejestru zabytków.

W latach 90. był siedzibą warszawskiej giełdy, a dziś jest biurowcem. Na parterze mieści się np. salon Ferrari.

Kompleks polskiego parlamentu przy Wiejskiej to małe miasteczko. Tworzą go nie tylko sala obrad i Stary Dom Poselski z lat międzywojennych, ale również m.in. wyłożone białym wapieniem niskie budynki z dziewięcioma prześwitami w parterze wg proj. Bohdana Pniewskiego z lat 1949-52. Pniewski, odbudowując po wojnie i zarazem rozbudowując Sejm, inspirował się Wenecją. Cały układ przestrzenny to wariacja na temat placu San Marco. Choć powstał w czasie obowiązywania doktryny realizmu socjalistycznego, ze stylem tym nie ma nic wspólnego i jest jednym z najwybitniejszych przykładów polskiej myśli architektonicznej i urbanistycznej XX wieku.

Jednym z najbardziej znanych wnętrz sejmowych jest zaprojektowany przez Pniewskiego dwukondygnacyjny hall - znany z relacji telewizyjnych. Są tu wspaniałe dwubiegowe schody. Wielkie wrażenie robi ich ażurowa balustrada z kutego żelaza, dzieło Henryka Grunwalda. Poręcz to łagodnie falująca wężowa skóra. Wężowe głowy znajdziemy na zakończeniach poręczy schodów. Swoistym signum temporis powstania budynku są medaliony z portretami dziewcząt i chłopców w furażerkach. Innym motywem z balustrady są mosiężne wachlarze - niepozwalające zapomnieć o barokowych fascynacjach Pniewskiego.

To jedno z kilku kin dzielnicowych wzniesionych na przełomie lat 40. i 50. w Warszawie i projektowanych przez zespół architekta Mieczysława Piprka. Inne to 1 Maja przy Podskarbińskiej na Grochowie, Stolica przy Narbutta na Mokotowie, WZ na Woli. Ochota przy Grójeckiej 65 została otwarta w lipcu 1949 r. Kina te zasadniczo różniły się od tych znanych warszawiakom sprzed wojny. Nie wbudowano ich w kamienice, lecz urządzono w wolno stojących budynkach. Każdy z budynków uzyskał nieco odmienny układ przestrzenny, rzut, ale wszystkie łączy zbliżony język architektury, skala, rozwiązania funkcjonalne. Składały się z dwóch oddzielnych części - sali kinowej oraz holu kasowego oświetlonego z góry światłem naturalnym. W kinie Ochota pawilon kasowy powstał na rzucie wydłużonej elipsy.

Dziś w kinie działa Och-teatr stworzony przez Fundację Krystyny Jandy na rzecz Kultury.

Kino przy Narbutta 52a jest o dwa miesiące starsze od Ochoty. Autorami projektu był ten sam zespół architektów kierowanych przez Mieczysława Piprka. I w tym przypadku budynek składa się z dwóch części - okrągłego pawilonu wejściowego doświetlonego od góry oraz hali kinowej założonej na rzucie prostokąta. Budynek spełnia istotną funkcję urbanistyczną. Powstał bowiem pośrodku skweru (dziś im. Słonimskiego) - który na początku XX wieku planowany był jako rynek dopiero parcelowanego Mokotowa. W latach 90. XX wieku przeniósł się tu Iluzjon, czyli kino studyjne Filmoteki Narodowej. W tej chwili budynek jest remontowany.

Wieżowiec Ministerstwa Komunikacji przy Chałubińskiego 6 powstał w latach 1947-50 wg projektu Bohdana Pniewskiego i przez kilka lat był najwyższym budynkiem Warszawy. Przedwojenny Prudential był bowiem ruiną, zaś Pałac Kultury dopiero zaczynano budować. Ma 14 pięter i lekko zwęża się ku górze. Jest częścią kompleksu składającego się z trzech części. Niskiego budynku biurowego u zbiegu Chałubińskiego i Hożej, wieżowca i stojącej przed nim rotundy z holem wejściowym pełniącej jednocześnie funkcję łącznika pomiędzy niską i wysoką częścią budynku.

Dziś to Ministerstwo Infrastruktury.

Budynek przy Wspólnej 62 zaprojektował Marek Leykam, jeden z najlepszych polskich architektów okresu powojennego. To miała być siedziba komunistycznego Prezydium Rządu. Bolesław Bierut zdążył poprowadzić tu jednak zaledwie kilka posiedzeń rządu. W 1953 r. Urząd Rady Ministrów przeniesiono w Al. Ujazdowskie. W budynku przy Wspólnej mieściły się potem m.in. państwowe biura projektowe dla przemysłu samochodowego i obronnego.

Inspiracją Leykama były pałace florenckich kupców Palazzo Strozzi z XVI w. czy neorenesansowy Palazzo delle Assicurazioni Generali z drugiej połowy XIX w. Budynek przy Wspólnej przypomina je proporcjami i wyraźnym gzymsem. Istnieje teoria, że nawiązując do budynków będących świątynią kapitalizmu, Leykam zakpił z komunistycznych zleceniodawców.

Wewnątrz znajduje się zachwycające ogromne okrągłe atrium otoczone odkrytymi galeriami - krużgankami z kolumnadami. Niesamowity efekt wzmacnia olbrzymia wypukła kopuła przedziurkowana 55 okrągłymi iluminatorami, która nakrywa od góry atrium. Kolumny krużganków na ostatnich dwóch kondygnacjach są połączone, przez co wydają się szczuplejsze, strzelają w niebo.

W 2005 r. budynek kupiła spółka Euro Invest należąca do miliardera Jana Kulczyka. Po remoncie kosztującym ok. 70 mln zł powstał tu luksusowy biurowiec.

To najnowszy socrealistyczny zabytek. Budynek Ministerstwa Finansów wzniesiony w latach 1953-58 wg projektu Stanisława Bieńkuńskiego i Stanisława Rychłowskiego jest tak wielki, że wypełnia niemal cały kwartał zabudowy pomiędzy Czackiego, Świętokrzyską i Traugutta. Całość sprawia wrażenie ogromnego pałacu z wielkimi dziedzińcami od Świętokrzyskiej i Traugutta, a architektura wydaje się socrealistyczną mieszanką modernizmu lat 30., stylistyki art déco, renesansu i baroku. To też jedno z ciekawszych dzieł architektury z lat 50. Jego wartość nie ogranicza się do elewacji.

- Obiekt prezentuje wysokie walory artystyczne ze względu na znaczny stopień zachowania oryginalnego wystroju wnętrz, który charakteryzuje się elegancją, starannym wykonaniem oraz zastosowaniem luksusowych materiałów. Architekci kompleksowo zaprojektowali wyposażenie wnętrz: meble, żyrandole, metaloplastykę, które w znacznej części się zachowały. W jednym ze skrzydeł budynku pierwotnie zorganizowano salę kinową, w której do drugiej połowy lat 70. XX w. funkcjonowało kino Skarb - słyszymy w Biurze Stołecznego Konserwatora Zabytków.