Unikalna osada fabryczna sprzed 100 lat. Zobacz zdjęcia

Inaczej niż pełna kontrastów Łódź, przed 140 laty Żyrardów stał się przemysłowym miastem idealnym. Układ urbanistyczny powstał w latach 70. XIX w. z inicjatywy ówczesnych właścicieli fabryki Karola Augusta Dittricha i Karola Hielle. Do dziś przetrwał bez zmian. Obok dzielnicy przemysłowej ciągnącej się wzdłuż spiętrzonej w kilku miejscach rzeki założono dzielnicę mieszkaniową. Niemal wszystkie budynki są czerwonej cegły. W XIX w. i na początku XX w. światli właściciele wznieśli tu domy robotnicze, szkoły, szpital, przytułek, ochronkę, resursę, kantor, dom ludowy, budynki straży pożarnej, rzeźnię, pralnię i aż trzy neogotyckie kościoły.
Pierwsze hale fabryczne, zaprojektowane przez wybitnego architekta Jana Jakuba Gaya, stanęły w Żyrardowie w latach 1823-1833. Trzy dziesięciolecia później Żyrardów był już największym w świecie producentem tkanin lnianych. W końcu XIX w. sprzedawał wyroby w 40 własnych sklepach w największych miastach Królestwa Polskiego i Cesarstwa Rosyjskiego. Swoją nazwę zawdzięcza francuskiemu inżynierowi Filipowi de Girardowi (1775-1845), słynnemu dyrektorowi technicznemu tutejszych zakładów, którego racjonalizatorskie wynalazki (zwłaszcza mechaniczna przędzalnia lnu) usprawniły produkcję..
Po pierwszej wojnie światowej miasto mocno podupadło, jednak zupełny upadek zakładów nastąpił po przemianach ustrojowych w 1989 r. Niewiele brakowało by wielkie jak zamki hale fabryczne zostały zburzone. Dziś Żyrardów powili odradza się. Ogromne gmachy fabryczne są remontowane powoli zmieniają się w luksusowe apartamentowce z loftami. Dziś cała osada fabryczna o powierzchni 70 hektarów oraz ponad 170 budynków figuruje w rejestrze zabytków.

Widoczny na zdjęciu kościół farny pw. Matki Bożej Pocieszenia imponuje wielkością. Z daleka widać jego dwie strzeliste wieże. Zbudowany na początku XX w. według projektu znanego warszawskiego architekta Józefa Piusa Dziekońskiego, przedstawiciela historyzmu. Przypomina inne jego dzieła: kościół św. Floriana na Pradze (obecną katedrę praską) i katedrę w Białymstoku. Wszystkie one wzorowane są na wielkich katedrach gotyckich.

Idąc ul. Kościelną oglądamy stojące wzdłuż niej piętrowe domy z czerwonej cegły. Na uwagę zasługują też małe drewniane i murowane domki przy ul. Staszica (odchodzącej w lewo od Kościelnej).

To fragment dzielnicy zbudowanej na tym terenie dla robotników żyrardowskich Zakładów Lniarskich. Najstarsze domy pochodzą z 1867 r. Kolejne z lat 1871 i 1880-1910.

Charakterystyczne są towarzyszące budynkom mieszkalnym piętrowe drewniane komórki z zewnętrznymi schodami i galeryjkami oraz przydomowe ogródki. Dzielnica domów robotniczych zachowała się do dziś w niemal niezmienionym stanie, co bez przesady można uznać za fenomen na skalę Europy. Jej oś stanowi ul. Kościuszki (dawniejszy Nowy Świat) ze szpalerami drzew po bokach.

Tak jeszcze kilka lat temu wyglądał masyw Starej Przędzalni. Pozbawiony okien budynek był w trakcie przebudowy. Dziś mieszczą się tu nowe lofty. Stara Przędzalnia to najstarszy budynek zakładu. Jego budowę rozpoczęto już w 1833 r. Potem był wielokrotnie modernizowany i rozbudowywany.

Dworzec kolejowy zbudowany w 1922 r. w popularnym wówczas stylu dworkowym jest dziełem znanego architekta Romualda Millera. Ma podcienia z kolumnami pękatymi niczym beczki piwa, ozdobne szczyty jak w renesansowych i barokowych kamienicach oraz wyrastającą na środku dachu niewielką wieżę. We wnętrzu zobaczymy sztukaterie i kaflowe piece z drzwiczkami odlanymi w zapomnianej już dziś warszawskiej firmie Fink i Wille. Podobnych budynków dworcowych w odrodzonej po I wojnie światowej Polsce wznoszono więcej, m.in.: w Grodzisku Mazowieckim i Pruszkowie.

Zupełnie inaczej niż robotnicy mieszkali dyrektorzy fabryki. Mieszkania służbowe dla wyższego personelu fabryki  (głównie właśnie dla dyrektorów) mieściły się w kilku identycznych willach zaprojektowanych w latach 80 XIX wieku w  renesansowym ?kostiumie francuskim?. - W ostatniej willi (nr 12) przez wiele lat mieszkała rodzina dyrektora Garvie. Jego mieszkanie było nieformalna ambasadą Szkocji w Żyrardowie ? opowiada Wojciech Lis prezes koła przewodników PTTK w Żyrardowie. Niegdyś wille otoczone były pięknymi ogrodami,. Dziś to głownie domy komunalne, po ogrodach nie ocalał żaden ślad, zaś mieszkania są podzielone.

Neogotycki kościół pw. św. Karola Boromeusza (ul Kościelna 12) był pierwszą rzymsko-katolicką świątynią parafialną w mieście. Wzniesiono w latach 1890 ? 91 z funduszy przekazanych na te cel przez właściciela żyrardowskiej fabryki Karola Dittricha. Przypomina o tym metalowa tablica wmurowana w ścianę kruchty. Masywna budowla bez wieży, a tylko z wieżyczką sygnaturki na zwieńczeniu fasady, przypomina gotyckie kościoły we Włoszech. We wnętrzu drewniane słupy dźwigają wykonane również z drewna stropy. W dużej mierze zachowało się neogotyckie wyposażenie kościoła: ołtarze, konfesjonały, organy.

Wczesnomodernistyczny budynek Miejskiego Domu Kultury (Pl.  Jana Pawła II 3) - z wieżą zwieńczoną kopułą jest absolutnym unikatem na Mazowszu. Zbudowany w 1913 r. przypomina nowoczesne, secesyjne gmachy wznoszone w tym czasie w Niemczech i Skandynawii. Mieścił się tu Dom Ludowy wzniesiony z funduszy Karola Dittricha. W obszernej sali działał teatr oraz śpiewały i śpiewają nadal chóry Echo oraz Lira.

Warto zwrócić uwagę na mikroskopijną tablice pamiątkowa na fasadzie budynku,. Upamiętnia Martę i Karola Marczaków, którzy w latach 30 założyli w Żyrardowie pierwszą w świecie wytwórnię filmów biologicznych., Marczak w latach 1936-39 nakręcił 13 filmów przyrodniczych. Zaraz po wojnie kręcił m.in. filmy mikroskopowe m.in. ?O wrotkach mcholubnych?. Marczak był operatorem i wynalazcą. W 1923 r. opatentował przyrząd własnego pomysłu umożliwiający utrwalanie i odtwarzanie filmów dźwiękowych.

Eklektyczny pałacyk w parku był reprezentacyjną rezydencją Karola Dittricha. Wzniesiony w latach 1886 - 96 reprezentuje typ neorenesansowego pałacyku "ubranego" we francuski kostium. Obecnie mieści Muzeum Mazowsza Zachodniego. Można w nim zobaczyć przedmioty i pamiątki związane z Żyrardowem, m.in. wielką panoramę miasta namalowaną z dużą dokładnością w 1899 r.

Przed budynkiem pofabrycznym przekształconym przed 2008 r. w pierwszy, żyrardowski loft widzimy pomnik prządki - kobiety zniszczonej wyczerpująca pracą w fabryce i rodzeniem dzieci. Jest on dziełem Maksymiliana Biskupskiego. Pomnik jest hołdem złożonym kobietom zatrudnionym w fabryce w Żyrardowie stanowiące znaczną część załogi zakładu, a opłacane o połowę niżej od mężczyzn (właścicielom fabryki pozwoliło to na obniżenie kosztów produkcji). Jest też upamiętnieniem słynnego, krwawo tłumionego strajku szpularek w 1883 r. Był to pierwszy powszechny zryw robotniczy w Królestwie Polskim. Strajk trwał pięć dni i pomimo ofiar zakończył się spełnieniem części postulatów strajkujących.