Wojenne zdjęcia stolicy ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego

Wśród zdjęć w zbiorach MPW są całe serie wykonane przez fotoreporterów w czasie powstania, fotografie z okupowanej Warszawy oraz dokumentacje zniszczeń i powojennej odbudowy stolicy.

- Największe i najciekawsze są trzy kolekcje autorów powstańczych: Zygmunta Sowińskiego, Zygmunta Kukieły i Stefana Rassalskiego - opowiada Joanna Lang z Muzeum Powstania Warszawskiego.

Lang wylicza, że w ubiegłym roku muzeum przeniosło na nośniki cyfrowe i opracowało łącznie ok. 3,2 tys. fotografii, a ponad 2 tys. zdjęć kupiło, zaś ponad tysiąc otrzymało jako dar. W ciągu tylko pierwszego półrocza fototeka Muzeum Powstania Warszawskiego miała 425 tys. odsłon i 17 tys. użytkowników.

Nowe kolekcje nie publikowanych dotąd fotografii muzeum szykuje i w tym roku. - W grudniu kupiliśmy kolejny album ze zbiorów niemieckich. Przedstawia zniszczone miasteczka we wrześniu 1939 r. oraz Warszawę w pierwszych tygodniach okupacji - opowiada Joanna Lang. Wskazuje też na duży zbiór innych zdjęć. Zostały kupione od kolekcjonera z USA. To 83 negatywy fotografii przedstawiających ruiny Warszawy tuż po II wojnie oraz nieco zdjęć z pierwszej okupacyjnej zimy 1939-40. Dziś kilka z tych fotografii publikujemy jako pierwsi.

Niemiecka flaga powiewa ponad Pałacem Saskim. W budynku przed wojną mieścił się Sztab Generalny Wojska Polskiego, przeniesiony stąd niedługo przed wybuchem wojny. Pałac został tylko nieznacznie uszkodzony we wrześniu 1939 r. Niemcy szybko go naprawili. Ulokowali w nim urząd szefa (potem gubernatora) Dystryktu Warszawskiego. Okupanci nie usunęli klasycystycznego pomnika księcia Józefa Poniatowskiego sprzed pałacu, ani też Grobu Nieznanego Żołnierza mieszczącego się w arkadach. Zniszczyli go dopiero wraz z wysadzeniem samego pałacu po upadku powstania.

Fotografia powstała na przełomie 1939 i 1940 r. Była to bardzo mroźna zima. Warszawa zasypała był śniegiem, a temperatury spadały mocno poniżej minus 10 stopni C. Tak ostra zima była szczególnie uciążliwa dla mieszkańców Warszawy, która zaledwie kilka miesięcy wcześniej przeżywała oblężenie. W oknach wielu domów wciąż brakowało szyb, brakowało też węgla na opał w piecach. Warszawiacy, by się ogrzać, nierzadko wycinali drzewa w parkach. Tak wykarczowany został m.in. ogród obok pałacyku Szustrów na Mokotowie.

Ścieżkę na zaśnieżonym Placu Piłsudskiego wydeptano zimą z 1939 na 1940 r. Po prawej widać ruiny kamienicy u zbiegu z Wierzbową. Zostaną rozebrane w 1940 r. Z lewej widnieje pałac Brühla. We wrześniu niemieckie pociski zniszczyły częściowo przeszklony dach budowli mieszczącej przed wojną siedzibę Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Gdy powstała fotografia, w pałacu trwał remont. Zakończył się jesienią 1940 r. Niemcy ulokowali tam siedzibę gubernatora dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa - Ludwiga Fiszera. Pałac wysadzą w powietrze już po upadku powstania.

Niemieckie samochody na Placu Piłsudskiego zimą z 1939 na 1940 r. W tle z lewej widać Hotel Europejski. Wysoka ściana w głębi (po lewej stronie zdjęcia) to ściana szczytowa kamienicy Wapińskiego nr 19 (przy Krakowskim Przedmieściu 19). Budynek przetrwał wojnę, ale w trakcie odbudowy Warszawy został obniżony. Sam Plac Piłsudskiego Niemcy w 1940 r. przemianują na Adolf-Hitler-Platz. Wokół ulokują się liczne instytucje niemieckie.

Niemiecki żołnierz na Nowym Zjeździe zimą na przełomie 1939 i 1940 r. W tle widać mury Zamku Królewskiego ze spalonymi dachami. Zamek częściowo spłonął już po bombardowaniu we wrześniu 1939 r., m.in. w sali Balowej runął strop z plafonem Bacciarellego "Rozwikłanie Chaosu". W czasie okupacji Niemcy zabronili odbudowy Zamku. Zamierzali go zniszczyć. Generalny gubernator Hans Frank przybył do ruin Zamku już 10 października i dał sygnał do rabunku. Wraz z nim pojawili się osławieni niemieccy historycy sztuki prof. Dagobert Frey i Kai Mühlman, wskazujący, które rzeźby należy jeszcze wywieźć, które kominki marmurowe wyłamać, które boazerie oderwać.

4 listopada 1939 r. Niemcy nakazali demontaż wykończeń Zamku, ale duże partie detali pracownicy Muzeum Narodowego przewozili w konspiracji do magazynów w Al. Jerozolimskich. Na przełomie 1939 i 1940 r. w murach Zamku okupanci nawiercili otwory przygotowując budowlę do wysadzenia. Ostatecznie wysadzili ją dopiero w czasie powstania, po upadku Starówki.

Przytłaczająca większość fotografii zakupionych od kolekcjonera z USA ukazuje ruiny Warszawy tuż po zakończeniu wojny. Pokazywane przez nas zdjęcie przedstawia fragment Powiśla ok. 1945 r. Tory kolejowe linii średnicowej przeprowadzono nie po nasypie - jak ma to miejsce dzisiaj - lecz na wiadukcie. Niemcy wysadzili go już po upadku powstania. Przetrwały za to niewiarygodnie powyginane tory kolejowe. Częściowo wiszą one w powietrzu. Wokół widać zrujnowaną zabudowę ul. Czerwonego Krzyża. Zagina się ona pod kątem prostym w miejscu dzisiejszej ul. Kruczkowskiego i biegła pomiędzy wiaduktem kolejowym oraz wiaduktem Mostu Poniatowskiego. To dlatego przedwojenna numeracja ulicy był odwrotna od dzisiejszej. Z dawnej zabudowy pomiędzy wiaduktami do naszych dni nic nie przetrwało.

To unikatowe, nigdy nie publikowane dotąd zdjęcie, ukazuje zniszczony grobowiec wojewody Jana Tarły w zburzonym kościele Jezuitow. Ten zabytek baroku pochodził z lat 1752-1753 i jest dziełem Jana Jerzego Plerscha, jednego z najwybitniejszych rzeźbiarzy warszawskich XVIII w. Pomnik był też przyrównywany do najlepszych osiągnięć rzeźby europejskiej końca baroku. Pierwotnie wcale jednak nie stał u jezuitów, lecz w świątyni ich konkurentów - u pijarów przy ul. Długiej. Na obelisku kobieca personifikacja historii zapisywała zasługi zamarłego, wyżej na chmurach siedziała druga, nieokreślona personifikacja. Z prawej, u góry, putto (mały nagi chłopiec) trzymał medalion z wizerunkiem zmarłego. Niżej dama we współczesnej dworskiej sukni teatralnym gestem wyrażała rozpacz. Kobieta identyfikowana bywa jako żona Tarły, a jej strój zdobi order Krzyża gwiaździstego, przyznawany damom. Jak łatwo przekonać się ze zdjęcia, pomnik rozleciał się na kawałki wraz z murami kościoła Jezuitów. Po odbudowie kościoła przez całe dziesięciolecia był destruktem. Dopiero kilka lat temu staraniem jezuity ks. Andrzeja Kiełbowskiego został zrekonstruowany w kształcie, jaki nadał mu Plersch w XVIII w.