"Poniatoszczak" jak po kataklizmie. Zdjęcia z remontu słynnej przeprawy

Fragment Wiaduktu Poniatowskiego między ulicami Solec i Kruczkowskiego. Widok w kierunku zachodnim.

Wystawa zatytułowana "Relacja. Przebudowa Mostu Poniatowskiego" to pierwsza prezentacja zdjęć Jastrzębskiego w galerii przy ul. Andersa 13. Jest też początkiem prac Fundacji Archeologia Fotografii nad archiwum tego autora. Jan Jastrzębski (1925-2001) był fotoreporterem czasopism "Kraj" i "Miesięcznik Polski". Zatrzymywał w kadrze polską prowincję, przemysł, krajobrazy, dokumentował także dzieła sztuki. Szczególne miejsce w jego twórczości zajmują zdjęcia remontowanego w drugiej połowie lat 80. Mostu i Wiaduktu Poniatowskiego. Była to olbrzymia inwestycja, największa modernizacja w historii tego ponadstuletniego dziś obiektu. Rozpoczęła się w 1985 r., a więc jeszcze w PRL-u, a zakończyła w 1990, czyli już w nowej Polsce. Polegała m.in. na wymianie skorodowanej stalowej konstrukcji przeprawy, nie miała jednak nic wspólnego z popularną dziś "rewitalizacją poprzez wyburzenie" (jak to zrobiono m.in. z dawnym Centralnym Domem Towarowym i Rotundą PKO). Jan Jastrzębski mieszkał na Powiślu i śledził kolejne etapy demontażu mostu i wiaduktu, a potem ich odbudowy.

"W odsłoniętą konstrukcję, niegdyś skrytą pod dachem, wdzierał się śnieg i piach. Widoczne na niektórych zdjęciach opustoszałe przestrzenie, sfotografowane w okresie zimowym, kiedy wstrzymane były prace remontowe, przywołują na myśl starą teatralną dekorację; gdzie indziej wokół złowrogiego szkieletu toczy się normalne życie. W fotografiach z późniejszego etapu przebudowy, fragmenty przęseł, niczym w instalacjach Christo, przysłonięte są ogromnymi płachtami materiału" - piszą organizatorzy wystawy.

Ulica Solec. Widok w kierunku północnym.

Most i Wiadukt Księcia Józefa Poniatowskiego uroczyście otwarto 4 stycznia 1914 r. po trwającej blisko dziesięć lat budowie. Przeprawa długości 701 m, przerzucona nad Powiślem i Wisłą, połączyła centrum Warszawy ze stało jeszcze wtedy zagospodarowanymi terenami Saskiej Kępy, Kamionka i Grochowa. Projektantami konstrukcji mostu i wiaduktu byli inżynierowie Mieczysław Marszewski i Wacław Paszkowski, zaś architekt Stefan Szyller "ubrał" ten obiekt w kostium architektoniczny w stylu polskiego renesansu. Most z początku nosił oficjalnie imię panującego wówczas cara Mikołaja II, ale Polacy go nie używali, zastępując nazwą "trzeci most". Imię ks. Józefa Poniatowskiego nadano budowli po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.

Owinięty płachtą zabezpieczającą filar wiaduktu u zbiegu al. 3 Maja i ul. Solec ze świeżo założonymi nowymi zbrojeniami wraz z zewnętrzną warstwą betonu. Widok w kierunku Wisły.

Przeprawie niemal od początku towarzyszył pech. Już półtora roku po otwarciu - 3 sierpnia 1915 r. - wycofujące się z Warszawy wojska rosyjskie wysadziły most. Zerwane przęsła prowizorycznie odbudowano do września 1916 r., ale po kilku miesiącach zniszczył je pożar. Naprawa zniszczeń przeciągnęła się do 1927 r., choć już wcześniej most był przejezdny. To właśnie na nim w czasie przewrotu majowego 1926 r. doszło do słynnego spotkania marszałka Józefa Piłsudskiego z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim. W połowie wrześniu 1944 r. wszystkie warszawskie mosty, łącznie z Poniatowskiego, wysadzili Niemcy, gdy do Wisły zbliżała się od wschodu Armia Czerwona. Podczas pospiesznej odbudowy przeprawy w 1945 r., prowadzonej według nowego projektu konstrukcyjnego inż. Stanisława Hempla, zawalił się łuk przęsła, zabijając jednego robotnika i raniąc kilku następnych. Ostatecznie most oddano do użytku 22 lipca 1946 r. Wstęgę przeciął Bolesław Bierut.

Wiadukt w rusztowaniach podczas remontu jego części murowanych, w tym pawilonów i wież. Widok w kierunku centrum.

Pierwszy duży remont Mostu i Wiaduktu Poniatowskiego od czasu powojennej odbudowy przeprowadzono w latach 1964-68. Jego celem było "zwiększenie przepustowości całej trasy poprzez jej poszerzenie". W monografii tego obiektu autorstwa Małgorzaty Omilanowskiej czytamy: "Cały remont przeprowadzono bez wyłączania trasy z ruchu miejskiego. Rozpoczęto od remontu mostu. Do dźwigarów dopasowano specjalne wysięgniki poszerzające most o 3,5 m. Jednocześnie zwężono chodniki do szerokości 1,25 m, dzięki czemu jezdnia uzyskała szerokość 21 m (z czego 7 m zajęto dla tramwajów)". Poszerzono także wiadukt, wybudowano nowy ślimak przy Wisłostradzie, przebito przejścia w historycznych pawilonach, dodano aluminiowe schody i podwieszone pod wiaduktem kładki dla pieszych. Po czterech latach od zakończenia prac okazało się, że konstrukcja obiektu nie wytrzymuje zwiększonych obciążeń. Prowizorycznie zwężono wtedy jednie.

Wzmacnianie żelbetowych łuków (założono zbrojenia wraz z zewnętrzną warstwą betonu). Z tyłu widoczny blok u zbiegu al. 3 Maja i ul. Solec.

W latach 70. i pierwszej połowie lat 80. stan mostu i wiaduktu mocno się pogorszył. "Nie dbano o utrzymanie szczelności pomostów, strumienie wody podczas każdego deszczu lały się po stalowych i żelbetowych konstrukcjach. Zimą do usuwania śniegu używano ton soli, która zżerała nie tylko stalowe pomosty, ale nawet pręty zbrojeniowe zatopione w betonowych arkadach. W latach osiemdziesiątych stopień destrukcji trasy był już tak wysoki, że podjęto decyzję o jej wyłączeniu z ruchu i poddaniu remontowi generalnemu" - pisze Małgorzata Omilanowska w monografii Mostu i Wiaduktu Poniatowskiego. Ruch zamknięto 3 sierpnia 1985 r. Dla samochodów osobowych i autobusów zbudowano zastępczy saperski Most Syreny (obok pomnika Syreny). Remont Mostu Poniatowskiego miał się zakończyć po 2,5 roku, a prowadzony równocześnie remont wiaduktu - po 3,5 roku. Inwestycja przeciągnęła się jednak do 1990 r.

Ulica Solec. Widok w kierunku południowym, w oddali blok przy ul. Ludnej i sygnaturka kościoła pw. Świętej Trójcy.

Podczas remontu w latach 80. rozebrano i odtworzono przęsła mostu, pozostawiając jedynie środkowe, które powstały w wyniku powojennej odbudowy. W tym samym czasie prowadzone były prace na wiadukcie. Usunięto z niego całą stalową konstrukcję kładki. Okazało się, że również dźwigające ją żelbetowe arkady są w bardzo złym stanie. Odpadający z nich beton odsłaniał skorodowane zbrojenia, które trzeba było wymienić. Do wymiany nadawały się też poprzeczne kratownicowe belki. Rozbiórka zniszczonych konstrukcji wiaduktu zajęła kilka miesięcy. Odbudowa trwała do 1989 r. Remont objął też pawilony mostu i wiaduktu, w tym odbudowę rozebranych w latach 50. wież na praskim brzegu Wisły.

Widok po zdemontowaniu stalowej konstrukcji pomostu. W tle: przystanek kolejowy Warszawa Powiśle i wieżowiec przy ul. Smolnej.

"Budowniczym nie udało się dotrzymać obietnicy, że przywrócą mostowi i wiaduktowi dawny kształt" - żałuje w monografii tego obiektu Małgorzata Omilanowska. - "Rozebrano wprawdzie aluminiową klatkę schodową wraz z wiatami między ulicami Solec i Kruczkowskiego i odbudowano wieże praskie, ale poczyniono wiele innych zmian, które w znacznym stopniu przekształciły starą trasę. Przede wszystkim podniesiono poziom pomostów mostu i wiaduktów, maskując to szerokim pasem blachy, do którego dopasowana jest balustrada. Ten szeroki pełny pas odebrał konstrukcji lekkość i wdzięk. Do znacznego zeszpecenia perspektywy mostu przyczyniła się niewydarzona kładka łącząca brzeg Wisły z przystankami autobusowymi na zachodnim przyczółku". Po zakończeniu remontu warszawiacy wytykali niedoróbki, np. nieukończoną attykę pawilonu przy Muzeum Wojska Polskiego (odbudowano ją dopiero w 2006 r.). Krytykowano też nowe latarnie przypominające kształtem szubienice. Mimo tych uchybień, Małgorzata Omilanowska stwierdziła, że architektura mostu jednak skorzystała na tamtym remoncie.

Zdjęcie zostało zrobione podczas montażu nowej stalowej konstrukcji pomostu na wzmocnionych starych filarach i łukach.

"Uchwycony przez Jastrzębskiego remont miał miejsce w okresie przełomu ustrojowego w Polsce, co pozwala odnieść się również do symboliki mostu związanej z połączeniem dwóch rzeczywistości. W świetle wielu przebudów, demontaży i rozbiórek ważnych dla historii Warszawy obiektów, prowokuje też pytania o charakter i dynamikę procesów zachodzących w przestrzeni miejskiej" - podkreślają organizatorzy wystawy w galerii Fundacji Archeologia Fotografii. Ekspozycja potrwa do 4 czerwca. Tydzień wcześniej - 28 maja - będzie punktem wyjścia dla warsztatów "Widzi-mi-się" uczących oglądania i czytania zdjęć. Warsztaty dla dzieci (6-12 lat) poprowadzi Zuzanna Zasacka, absolwentka historii sztuki, edukatorka i przewodniczka po wystawach Muzeum Sztuki Nowoczesnej. Zajęcia z dorosłymi będzie miała Agnieszka Pajączkowska, kulturoznawczyni i animatorka kultury. Warsztaty są bezpłatne, zapisy pod adresem: warsztaty@faf.org.pl.