Olbrychski atakuje szablą i inne artystyczne skandale w stolicy

17 listopada 2000 roku Daniel Olbrychski przemyconą do Zachęty szablą zaatakował pracę ''Naziści'' Piotra Uklańskiego, przedstawiającą gwiazdy kina ubrane w nazistowskie mundury. Poza swoim zdjęciem (pochodzącym z filmu Claude'a Leloucha "Les Uns at les Autres") aktor zniszczył podobizny Jana Englerta, Stanisława Mikulskiego, Bogusława Lindy i Jean-Paula Belmondo. Jak tłumaczył później ''Stołecznej'', francuski gwiazdor miał telefonicznie poprosić go o interwencję. - Na ostatnim wieczorze pieśni patriotycznych podeszła do mnie licealistka i mówi: ''Ja tę wystawę rozumiem, ale młodsza siostra pytała, czy pan służył w armii Hitlera?''. A ja u Leloucha grałem przecież tylko szefa orkiestry. Tą wystawą pieprzy się dzieciom w głowach - tłumaczył aktor.

- Jestem dumny, że Pan, znakomity aktor i rodowity Podlasianin, zdobył się na gest sprzeciwu wobec nadużycia, jakiego dopuszczono się pod pretekstem sztuki, organizując w Zachęcie wystawę pod tytułem ''Naziści'' - napisał do Olbrychskiego poseł Krzysztof Jurgiel (obecnie PiS, wówczas AWS). ''Po efektownym wyczynie Olbrychskiego w Zachęcie również inni gwiazdorzy rodzimej sceny postanowili pójść w jego ślady i w podobny sposób podbić serca publiczności. Franciszek Starowieyski, mistrz arte polo, ćwiczy strzelanie z procy przed planowanym atakiem na Centrum Sztuki Współczesnej w Warszawie'' - szydził magazyn Raster.

Ówczesna dyrektorka Zachęty Anda Rottenberg złożyła do prokuratury zawiadomienie o dokonaniu przestępstwa i zwolniła portiera, który dopuścił do wniesienia do galerii szabli, a wystawę zamknięto. Minister kultury Kazimierz M. Ujazdowski domagał się, by przed jej ponownym otwarciem praca została opatrzona komentarzem tłumaczącym, że Polacy nie popierają nazizmu. Skończyło się tym, że Uklański zabrał ''Nazistów'' z Zachęty. Sześć lat później praca została sprzedana za niemal 570 tys. funtów, a jej autor stał się najdroższym polskim artystą aż do 2010 r.

''Piramida zwierząt'' - instalacja z wypchanych zwłok konia, psa, kota i koguta nawiązująca do klasycznej bajki braci Grimm pokazywana była wielokrotnie, ale wciąż jeszcze budzi kontrowersje. Po raz pierwszy pracę można było zobaczyć na warszawskiej ASP w czerwcu 1993 r. "Piramida..." powstała jako praca dyplomowa Katarzyny Kozyry w pracowni prof. Grzegorza Kowalskiego. W tekście towarzyszącym ekspozycji Kozyra przyznała, że zwierzęta, z których zbudowała piramidę, zostały zabite na potrzeby pracy. Odezwały się głosy, że artystka zabija zwierzęta: ''dla celów dekoracyjnych'' (Xmena Zaniewska w liście do "Gazety Wyborczej"), "dla zabawy i dla kaprysu" (Maciej Iłowiecki dla "Życia Warszawy"). Aleksandra Jakubowska uznała - czemu dała wyraz we "Wprost" - że "Katarzyna K. chce nas przekonać, że zabijanie jest sztuką". Według niej ''natura odjęła Katarzynie K. sumienie i moralność''. "To jednostka patologiczna" - pisała. W Akademii rozdzwoniły się telefony. Nadeszły pisemne protesty. Związek Polskich Artystów Plastyków upomniał rektora ASP prof. Adama Myjaka, że "wstępujących na drogę twórczą artystów nie wolno dopuszczać do haniebnych praktyk igrania z życiem zwierząt, dręczenia ich i mordowania"- opisywała sprawę Irena Morawska w "Wyborczej" w 1993 r.

21 grudnia 2000 roku na wystawie "100 lat sztuki polskiej", kuratorowanej przez Szwajcara Haradla Szeemanna, interweniowało dwoje posłów Porozumienia Polskiego: Halina Nowina-Konopka i Witold Tomczak, którzy uszkodzili instalację "La Nona Ora" Maurizio Cattelana przedstawiającą Jana Pawła II przygniecionego meteorytem. - Meteory kojarzą się z dinozaurami, nie z papieżem. Moim pragnieniem jest, by ta rzeźba znikła - tłumaczył swoją decyzję Tomczak. Choć posłanka Nowina-Konopka skutecznie odwróciła uwagę ochrony, a on sam sforsował galeryjne barierki, akcja ratunkowa nie do końca się udała, bo polskiemu papieżowi w trakcie odsuwania głazu odpadł noga. Firma ubezpieczeniowa, która zapłaciła za naprawę rzeźby Cattelana uznała, że Tomczak jest jej winien 40 tys. zł. Dwanaście lat później w rozmowie z portalem wpolityce.pl Tomczak tłumaczył, że płacić nie powinien, bo "uszkodzoną przeze mnie instalację z Zachęty [Cattelan] sprzedał za 880 tys. dolarów (...) więc jeszcze zarobił, można powiedzieć, dzięki mojemu działaniu". Choć Tomczak raczej przecenia swój wpływ na światowe rynki sztuki, kwota się zgadza. "La Nona Ora" została kupiona przez anonimowego kolekcjonera za 886 tys. dolarów w maju 2001 r. Sprawa odszkodowania nie zakończyła się do dziś.

12 lutego 2001 r. Julita Wójcik (jeszcze nie "autorka słynnej Tęczy", a "trójmiejska artystka znana też jako Prowincjonalna Dziewczyna") w Małym Salonie Zachęty obrała 50 kg ziemniaków. Choć jej performance dziś wymieniany jest wśród najważniejszych polskich prac krytycznych, na początku dekady doprowadził do gwałtownych protestów. "Jest gorzej niż w socjalizmie, tam wymagano piękna, choć było wymierzone przeciw dobru i prawdzie, obecnie piękno jest wyszydzane" - pisał oburzony czytelnik "Naszego Dziennika" Andrzej Basiukiewicz, dodając, że "niszczenie dobrych kartofli, by wyrzucić je na śmietnik, obraziło głodnych w Polsce i na świecie". Ferment pojawił się jednak nie tylko w prawicowych mediach. "Czy artyści robią z nas idiotów?" - pytał dramatycznie portal gazeta.pl. Spokojniej do sprawy podszedł jeden z redaktorów "Gazety Co Jest Grane". "Julita obierze dwa worki ziemniaków. I co z nimi zrobi? Może ziemniaki a la boulangere, ziemniaki a la Byron, krokiety ziemniaczane panierowane w migdałach czy też ziemniaczane wachlarzyki z boczkiem i parmezanem?" - pisał i polecał książkę "Dania z ziemniaków" wyd. Konemann, którą za 15 zł można było kupić w Empiku.

W 2006 r. filozof i publicysta (znany również jako partner Kory Jackowskiej) Kamil Sipowicz postanowił udowodnić światu, że on też może zostać uznanym malarzem. A że jako kryterium wybrał obecność w galerii, przemycił swój obraz do Zachęty. Nie wiadomo, na ile Sipowicza zainspirowała akcja posła Witolda Tomczaka, ale schemat działania miał podobny. Jego znajoma odwracała uwagę opiekuna sali, on tymczasem wyjął schowany za paskiem od spodni obraz "Apollo", młotek oraz gwóźdź i bardzo sprawnie dokonał zawieszenia obrazu. Jego akcja nie doczekała się jednak takiego rozgłosu, jak szarża Daniela Olbrychskiego czy interwencja posła Tomczaka w sprawie rzeźby z papieżem. Niemal jedynym śladem po zawiśnięciu ''Apolla'' w Zachęcie jest wideo opublikowane na serwisie YouTube.com.

Do palmy na rondzie de Gaulle'a warszawiacy zdążyli się już przyzwyczaić. Nic dziwnego - stoi tam już od 13 lat i na co dzień mało kto pamięta, jaka jest wymowa pracy Joanny Rajkowskiej. Instalacja "Pozdrowienia z Alej Jerozolimskich" miała przypominać o pustce, jaka została w stolicy po zagładzie mniejszości żydowskiej w czasie II Wojny Światowej. "Miał to być również eksperyment społeczny badający jak dalece polskie społeczeństwo jest gotowe na przyjęcie tak obcego kulturowo elementu" - dodaje autorka w opisie projektu. Na eksperyment warszawiacy początkowo zareagowali niechętnie. Palma była wyśmiewana i oskarżana o kicz. Z czasem jednak przyjęła się na rondzie de Gaulle'a. W archiwum Muzeum Sztuki Nowoczesnej można ją zobaczyć ubraną w pielęgniarski czepek na znak solidarności ze strajkującymi pracownicami służby zdrowia czy w sąsiedztwie wielkiej piłki przy Euro 2012. Niechętni są niej politycy PiS. - Centrum Warszawy powinno być salonem, nie wyobrażam sobie, że dziś ktoś by sobie postawił w salonie plastikowe kwiaty - mówił kandydat na prezydent Warszawy Jacek Sasin i dodawał, że zarówno palma z ronda, jak i "Tęcza" Julity Wójcik z placu Zbawiciela powinny zniknąć. Nie brakuje też tropicieli spisków. "Palmę Judei ustawiono w centralnym miejscu tak zwanej Drogi Królewskiej, czyli reprezentacyjnego traktu, którym przemieszczają się dostojnicy Polski oraz goszczące w Polsce głowy innych państw. Widok dominującej nad centrum stolicy Polski Palmy Judei uświadamia im i przypomina, kto w tym kraju rządzi. To twór sztuczny, wykonany z tworzyw sztucznych, i tak samo nienaturalny, jak nienaturalna jest obecność tego znaku w stolicy Polski. Każdy bowiem wie, że w Polsce nie rosną przecież palmy, a na przykład takie drzewa jak dęby, brzozy, wierzby czy świerki" - pisał anonimowy autor na portalu wolna.polska.pl.

Grupa kilkunastu osób z różańcami w dłoniach przyszła do Centrum Sztuki Współczesnej, by wyrazić swój sprzeciw wobec pokazywanego na wystawie filmu "Adoracja Chrystusa". Można w nim zobaczyć, jak nagi artysta Jacek Markiewicz pieści leżący na podłodze średniowieczny krzyż z Chrystusem. - Ten film obraża nasze uczucia jako katolików, ale też Polaków, bo krzyż jest fundamentem polskiej tożsamości. Nie pozwolimy, by go bezczeszczono - powiedziała Anna Kołakowska, członkini Krucjaty Różańcowej za Ojczyznę, która zainicjowała modlitwę w CSW. Zebrani odwróceni plecami do kontrowersyjnego filmu odmawiali różaniec i śpiewali pieśni religijne. Niektórzy twarze przykryli chustami, by na "Adorację" nie patrzeć - relacjonowała Martyna Śmigiel w "Stołecznej" w listopadzie 2013 r. Projektor, z którego wyświetlane było wideo, jeden z protestujących oblał farbą i obrzucił jajkami.

Pracą "Adoracja" pokazywaną w CSW w ramach wystawy "British British, Polish Polish" zajęła się prokuratura po tym, jak posłowie PiS Stanisław Pięta i Anna Sobecka złożyli zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa obrazy uczuć religijnych. W kwietniu 2014 r. postępowanie zostało umorzone. Przesłuchiwany przez prokuraturę Markiewicz zeznał, że w ogóle nie brał pod uwagę możliwości, że ktoś poczuje się obrażony "Adoracją", bo przez wiele lat jego instalacja z 1993 r. nie wzbudzała kontrowersji i dlatego miał prawo sądzić, że tak samo będzie i teraz.

W połowie czerwca 2015 r. artystka Honorata Martin rozpoczęła projekt "Zadomowienie". W namiocie rozbitym w Parku Rzeźby na Bródnie spędziła niecały miesiąc. Przez ten czas rozmawiała z mieszkańcami, malowała obrazy, a w alejkach parku wymalowała wersy z wierszy lokalnego poety. Afera zaczęła się, gdy portal Targówek.info podał, że za "wakacje w parku" artystka dostanie z miejskiej kasy 20 tys. zł. Choć nie była to prawda, informacja szybko rozgrzała warszawiaków. "To ma być sztuka?!" - pytał dramatycznie "Fakt", a władze Targówka wydały oświadczenie, że "nieprawdą jest, że z budżetu Urzędu Dzielnicy wydane zostały jakiekolwiek środki przeznaczone na pobyt artystki Honoraty Martin w Parku Bródnowskim".

Sytuacja w parku była zdecydowanie spokojniejsza, niż na internetowych forach. - Akurat mnie nie było. Koleżanka napisała SMS: "Przyszli chłopacy z osiedla, chcą się dowiedzieć, ile zarabiasz" - opowiadała Honorata. - Wrócili dwa dni później, w nocy, po imprezie. Stanęli przed namiotem i spytali, czy jestem. Gadaliśmy godzinę. Jeden powiedział, że sztuka współczesna to dla niego kompletna abstrakcja. Ale po tym, jak mnie nie zastał, czytał o mnie w internecie. W końcu zagadali: "Wie pani, był taki artykuł...". Więc mówię, że ta kwota była absurdalna, że było sprostowanie, a oni mi przerywają: "Halo, co się pani tłumaczy?! Pani tu ciężko pracuje i zarabia pieniądze".

Instalacja, której w tym zestawieniu nie mogło zabraknąć. "Tęcza" Julity Wójcik była najgłośniejszym obiektem artystycznym w kraju. Dla wielu jej krytyków także skandalem.

"Tęcza z kwiatów stanęła na pl. Zbawiciela jako symbol tolerancji przed Euro 2012. Prawicowi aktywiści błyskawicznie uznali ją za symbol środowisk LGBT, a tym samym za profanację placu poświęconego Zbawicielowi. Miała budzić zgorszenie wśród wiernych wychodzących z kościoła. Ekipa PO z ratusza próbowała przekonywać, że tęcza to biblijny symbol przymierza z Bogiem. Ale narodowcy wiedzieli swoje. Podczas jednej z pikiet na pl. Zbawiciela policzyli kolory kwiatów. Do uznania instalacji za tęczę biblijną zabrakło im jednego koloru. Wtedy ogłosili, że przed kościołem stoi "symbol pederastów". Instalacja płonęła sześć razy. Ale wracała, mimo że egzorcyzmy przeciwko odbudowie instalacji odprawiał ks. Stanisław Małkowski, uczestnik smoleńskich miesięcznic na Krakowskim Przedmieściu" - pisała w "Stołecznej" Iwona Szpala.

Ostatecznie "Tęcza" znikła z pl. Zbawiciela pod koniec sierpnia 2015 r. Wcześniej pożegnały ją tłumy, bo mimo niechęci części środowisk, dla wielu mieszkańców była pozytywnym symbolem. Instalacja z kwiatów została rozebrana, ale prawa do niej zyskało Centrum Sztuki Współczesnej. Niewykluczone więc, że jeszcze kiedyś "Tęczę" gdzieś zobaczymy.