Powstanie Warszawskie. Ocalone zdjęcia ze Śródmieścia [GALERIA]

Stefan Rassalski pełnił obowiązki Fotograficznego Sprawozdawcy Wojennego w Południowym Śródmieściu. I to właśnie z tamtego rejonu miasta pochodzi zbiór jego zdjęć, który znacznie poszerza naszą wiedzę na temat przebiegu powstania w dzielnicy, która uchodziła za stosunkowo spokojną. Nie odnajdziemy tu wielu fotografii ukazujących walki, choć na zdjęciach robionych z dachów kamienic widać dymy unoszące się na obrzeżach Południowego Śródmieścia. Natrafiamy jednak na serię fotografii powstałych przy ówczesnej ulicy Piusa XI (dziś Pięknej) gdzie nieco wcześniej trwała walka o zdobycie Małej Pasty.

Joanna Jastrzębska z Muzeum Powstania Warszawskiego zwraca uwagę też uwagę na wykonane z góry zdjęcia kompleksu zabudowań Politechniki. Zresztą fotografie, które Rassalski robił z wysokich pięter, poddaszy i dachów kamienic należą do szczególnie ciekawych i unikatowych. Część z nich jest niemal nie znana. Gdy powstanie upadło Rassalski wyniósł rolki z filmami ukryte w lasce inwalidzkiej. - Pozostała część fotoreportażu Rassalskiego na 19 negatywach, zawierająca zdjęcia z pierwszej linii ognia, była sukcesywnie deponowana w Komendzie Głównej AK, zabezpieczającej i wykorzystującej fotografie w powstańczej prasie. Niestety, negatywy te zaginęły, a ich pozytywowe obrazy, wykonywane na bieżąco przez autora, uległy zniszczeniu - opowiada Joanna Jasterzębska. Jak opowiada reporter fotografował aparatem Vito I marki Voigtländer. Używał przy tym filmów Agfa i Leica.  Za ciemnię fotograficzną przez pierwsze tygodnie powstania służyło mu laboratorium w podziemiach gmachu Fizyki Politechniki Warszawskiej.

Po wojnie Rassalski wrócił do Warszawy i związał się m.in. z Biurem Odbudowy Stolicy. Redagował też tygodnik Stolica oraz pracował w Komitecie ds. Urbanistyki i Architektury.

Na zdjęciu Stefan Rassalski fotografuje zniszczony samochód przy ulicy Piusa XI (Piękna) wkrótce po zdobyciu budynku Małej Pasty.

Barykada u wylotu ulicy ks. Skorupki przy Marszałkowskiej. Już na pierwszy rzut oka widać, że barykada jest bardzo "delikatna" utworzona z płyt chodnikowych, ale też kubłów na śmieci i łatwopalnych, drewnianych wozów. Od lewej widać kamienicę Taubenhausa przy Marszałkowskiej 72.

Neogotycki budynek miał lustrzane odbicie. Była nim kamienica przy Marszałkowskiej 70 na drugim narożniku Skorupki. Obydwa domy stanowiły rodzaj bramy wjazdowej na Skorupki (pierwotnie Sadową) zabudowaną trzynastoma sharmonizowanymi ze sobą kamienicami. Na fotografii widzimy już jedną z takich kamienic przy Skorupki, sąsiadujących z kamienicą przy Marszałkowskiej 72 z wielką wyrwą powstałą w wyniku eksplozji bomby. Tę samą wyrwę, którą widzimy na zdjęciu Rassalskiego, w podobnym czasie fotografował Stanisław Dobrzyński "Satyr". W czasie powstania w kamienicy Taubenhausa mieściła się gospoda żołnierska batalionu "Iwo", apteka oraz punkt sanitarny.

Krajobraz po bitwie o Małą PAST-ę przy Piusa XI (dziś Pięknej). Widzimy spalone, niemieckie samochody, w tle zaś mury gimnazjum im Cecylii Plater-Zyberkówny przy Piusa XI 24/26. W trakcie walk o Małą Pastę do 23 sierpnia w budynku stanowiska zajmowali m.in. żołnierze z kompani kapitana Lodeckiego. Po zdobyciu Małej Pasty w szkole Platerek ulokował się punkt medyczny (przekształcony z czasem w szpital) prowadzony pod komendą dr Zbigniewy Czajkowskiej. Działa tu też powstańczy punkt pralniczy.

W pierwszych dniach powstania przy budowie barykad wykorzystywano zatrzymane tramwaje. Te stanęły na Marszałkowskiej u zbiegu z Wilczą. Tramwaj jadący w kierunku Placu Zbawiciela został unieruchomiony. Ten, który jechał w stronę Alej Jerozolimskich wywrócony na bok.

Po lewej widzimy kamienicę przy Marszałkowskiej 68. Budynek przetrwał do dziś, choć już po wojnie pozbawiony został efektownego (łatwego do odtworzenia) wystroju architektonicznego w stylu wawelskiego gotyku. W Powstaniu mieścił się tu punkt medyczny. Dalej kamienice wzdłuż Wilczej.

Ta fotografia wykonana z dachu kamienicy w rejonie Wspólnej pokazuje potężny gmach Urzędu Telekomunikacji z wieżą zamykającą perspektywę ul. Żurawiej. Budynek ukończony w 1934 r. nie zmienił się do dziś. W czasie okupacji zajęty został przez Niemców, którzy urządzili tu m.in. Deutsche Post Osten, czyli Niemieckiej Poczty Wschodu. Gmach został umocniony przez okupantów i jeszcze przed Powstaniem chodniki wzdłuż niego od strony Poznańskiej i św. Barbary został zagrodzony drutem kolczastym, narożniki umocnione workami z piaskiem. Groźne napisy na tablicach ostrzegały przed przechodzeniem chodnikiem po stronie budynku pod groźbą utraty życia. W trakcie Powstania Niemcy cały czas zajmowali budynek. Na dachu zaś umieścili wielki znak ze swastyką. Informował on niemieckich lotników, że znajduję się tu pozycja niemieckie i nie należy ich bombardować. Dodajmy, ze w pobliżu w Hotelu Polonia mieściła się komenda Placu Wehrmachtu. Ani gmachu Urzędu, ani Hotelu Polonia nie udało się zająć powstańcom. 18 sierpnia w gmachu telekomunikacji Niemcy rozstrzelali grupę polskich pracowników poczty.

Gmach Główny Politechniki widziany z okna budynku przy Noakowskiego. Rozbite lampy, sporo gruzu świadczą o walce jaka miała tu miejsce. Zespół budynków Politechniki opanowali żołnierze batalionu "Golski" w pierwszych dniach Powstania. Dowodził nimi major Kazimierz Falkiewicz ?Antoni?. Batalion bronił się tu do 19 sierpnia. Po trwającym cały dzień natarciu Niemców, wieczorem major Falkiewicz wydał rozkaz ewakuacji. Jego żołnierze przeszli wykopem pod jezdnią na wschodnią stronę ulicy Noakowskiego.

Zwróćmy jeszcze uwagę na dalszy plan. Jeszcze w 1938 r. znajdował się tam teren Toru Wyścigowego. W czasie okupacji, jak w wielu innych miejscach Warszawy ten niezabudowany teren wykorzystany został przez mieszkańców pod uprawy warzyw.

Fotografia wykonana została z okna wysokiej kamienicy przy Noakowskiego. Na pierwszym planie zabudowania Politechniki z widocznym po prawej, wypalonym jeszcze we wrześniu 1939 r. gmachem Chemii. Nieco po lewej budynek kotłowni i nad nim błyszczący w słońcu dach budynku Wydziału Fizyko-Chemicznego, w którym Rassalski miał ciemnię.

Gdy 19 sierpnia Niemcy zdobędą kampus Politechniki ulica Noakowskiego stanie się linią frontu.

W głębi ponad zabudową góruje ogromny, nie ukończony przed wojną gmach szpitala wojskowego im Józefa Piłsudskiego. W czasie okupacji gmach zajęli okupanci. Umieścili tu magazyny wojskowe. 13 sierpnia 1944 r. do budynku udało się wśliznąć Władysławowi Szpilmanowi, który wcześniej ukrywał się w domu mieszkalnym po drugiej stronie Al. Niepodległości, teraz podpalonym przez Niemców i żołdaków RONA pacyfikujących Ochotę. Szpilman w gmachu spędził kilka dni, śpiąc w składnicy złomu, rur i piecyków. ?W którejś z separatek znalazłem trochę jęczmienia. Ugotowałem go w nocy, na ogniu rozpalonym w piecyku stojącym w warsztacie stolarskim, zdobywając w ten sposób pożywienie na następnych kilka dni? - pisał w "Pianiście". Dymy ponad domami Kolonii Staszica wskazują, że zdjęcie mogło powstać w drugim tygodniu powstania podczas pacyfikacji Ochoty. Dodajmy, że po wojnie zdewastowany gmach szpitala remontowali i wykańczali niemieccy jeńcy. W 1948 r. ulokowała się w nim siedziba MON.

Uśmiechający się powstaniec z granatem trzonkowym stoi na ulicy Lwowskiej przed kamienica pod numerem 11. Nie znamy jego nazwiska. Może czytelnicy są w stanie go rozpoznać.

Nieco dalej widać tabliczkę z numerem kamienicy pod 13. Mieścił się w niej Zakład Położniczo-Ginekologoczny ?Sano?, który w czasie Powstania zamienił się w szpital powstańczy z profesjonalną salą operacyjną. Operował tu zespół chirurgów, z których największą sławą był dr Marian Stefański. Komendantem szpitala był dr Edward Barcz. W głębi zdjęcia nieco po prawej widać wysoką, narożną kamienicę u zbiegu Poznańskiej oraz Koszykowej. Przetrwa wojnę i zostanie zburzona dopiero w latach 70 XX w. Bardziej na prawo fragment gmachu Wydziału Architektury PW. Powstańcy 1, 2 i 4 kompanii "Golskiego" a także z rozproszonych oddziałów zajęli ten budynek już o świcie 2 sierpnia.

Ulokował się tu sztab 3 Batalionu Pancernego AK Golski, który w sile 1200 żołnierzy miał bronić rejonu Politechniki Warszawskiej. Komendantem placu został tu dowódca 2 kompanii ppor. Stanisław Czarnecki - "Stanisławski". Była też tu kuchnia prowadzona przez peżetki (od nazwy organizacji kobiecej Pomoc Żołnierzowi), które wydawały żołnierzom obiady w stołówce Wydziału Architektury. W salach tego wydziału działał szpital.

Spójrzmy jeszcze raz na zdjęcie. Widać zupełnie rozebrany chodnik. Płyty z niego posłużyły na budowę jednej z barykad na Lwowskiej. Na innych fotografiach Rassalskiego oglądamy Lwowską przecięta kilkoma barykadami.

Miejska hala targowa na Koszykach fotografowana od strony Dziedzińca. Na zdjęciu widzimy spalony dach z częściowo powyginaną, metalową konstrukcję. Zniszczenia hali w 1945 r. okazały się na tyle niewielkie, że bardzo szybko ją odbudowano i na wiele dziesięcioleci przywrócono do życia. Nie znamy nazwiska powstańca widocznego na pierwszym planie drugiego zdjęcia.

Muzeum Powstania Warszawskiego/Stefan Rassalski

Fotografia powstała prawdopodobnie z dachu kamienicy przy Lwowskiej. Na pierwszym tle oficyny kamienic przy Śniadeckich. Dalej po lewej widać "niebotyk" u zbiegu Mokotowskiej i Placu Zbawiciela. Po prawej wieże kościoła Zbawiciela. W tle widać chmury dymu. Być może unoszą się ponad płonącymi Sielcami.

Zdjęcia Stefana Rassalskiego są dostępne na stronie fototeki Muzeum Powstania Warszawskiego: http://www.1944.pl/galerie/fototeka/autor/137