Niepublikowane zdjęcia Warszawy. Stolica zburzona i odbudowana w kadrze zapomnianego fotografa - Leonarda Jabrzemskiego [GALERIA]

Na jednym ze zdjęć widać powaloną konstrukcję potężnego gmachu. Piętrzą się zmiażdżone elementy z betonu i stali. Tak w 1945 r. wyglądała zniszczona hala warszawskiego Dworca Głównego w Alejach Jerozolimskich. Zaprojektowana przez wybitnego architekta Czesława Przybylskiego i konstruktora Andrzeja Pszenickiego, należała do najnowocześniejszych obiektów tego typu w Europie. Budowę dworca rozpoczęto w 1932 r., ale nigdy nie ukończono. W 1939 r. inwestycję przerwał pożar, a pięć lat później, po powstaniu warszawskim, budynek wysadzili w powietrze Niemcy. Druga fotografia powstała z 1960 r. Przedstawia narożnik Pałacu Kultury (a dokładniej jego skrzydła mieszczącego Muzeum Techniki) z kolumnowym portykiem i siedzącym posągiem górnika. Te dwa kadry z pozoru nic nie łączy. Uważne oko dostrzeże jednak identyczne budynki w tle. Nie trudno rozpoznać charakterystyczne sylwetki Hotelu Polonia i zwieńczonej wieżyczką narożnej kamienicy u zbiegu Alej Jerozolimskich i Poznańskiej. Oba zdjęcia wykonał z tego samego miejsca Leonard Jabrzemski. Muzeum Powstania Warszawskiego zakupiło właśnie do swoich zbiorów od prywatnej osoby 36 jego fotografii. Można z nich ułożyć 16 zestawień widoków zburzonego i podźwigniętego z ruin miasta, ujętych z tej samej, albo podobnej perspektywy.

Leonard Jabrzemski (1887-1970) był artystą fotografem, członkiem ZPAF-u i ZAiKS-u. Znany jest przede wszystkim jako autor licznych zdjęć pokazujących zniszczenia i odbudowę Warszawy po II wojnie światowej. Współpracował m.in. z tygodnikiem 'Stolica'. Jego zdjęcia publikowano też w formie pocztówek i w książkach, np. wydanym w 1951 r. dziele Bolesława Bieruta 'Sześcioletni plan odbudowy Warszawy'.

Kupione fotografie były częścią wystawy prezentowanej na początku lat 60. Dzięki zachowanej na nich numeracji wiadomo, że cały zbiór składał się z ponad 50 par. W kolekcji nabytej przez MPW większość zdjęć przedstawia Stare i Nowe Miasto. Są też kadry z Muranowa (ruiny getta z ocalałym kościołem św. Augustyna i zbudowane na gruzach osiedle), Mariensztatu (wysadzony wiadukt Pancera i poprowadzona w jego miejscu Trasa W-Z) oraz Traktu Królewskiego (zniszczony i odtworzony Pałac Czapskich, siedziba ASP). Fotografie Jabrzemskiego stanowią poruszający dokument. Uświadamiają nam jak wielkim wysiłkiem była powojenna odbudowa stolicy. Muzeum planuje zaprezentować w styczniu kolekcję na swojej stronie internetowej, być może w formie krótkiego filmu varsavianistycznego. Poszukuje też informacji o wspomnianej wystawie z początku lat 60. i samym Leonardzie Jabrzemskim. Biogramu zmarłego prawie pół wieku temu i dziś już zapomnianego fotografa nie znajdziemy nawet w Wikipedii.

Rynek Starego Miasta oglądany z Zapiecka. Zdjęcie Leonarda Jabrzemskiego wykonane tuż po wojnie przedstawia Rynek ze stertami cegieł i być może resztką powstańczej barykady. Z lewej strony widać fragment zburzonej w znacznym stopniu kamienicy Kranichowskiej (Rynek Starego Miasta 15, róg Zapiecka), po prawej zaś narożnik kamienicy "Pod Lwem" (Rynek Starego Miasta 13, róg Świętojańskiej) z umieszczonym na elewacji płaskorzeźbionym wizerunkiem króla zwierząt. W tle stosunkowo najmniej zniszczona północna pierzeja Rynku, tzw. strona Dekerta. Najwyższy z domów to kamienica "Pod Murzynkiem" (nr 36). Na lewo od niej widać zgliszcza kamienicy Talentich (nr 38), na prawo zaś kamienice Kleinpoldowską (nr 34), Baryczkowską (nr 32) i Kazubowską (nr 30). Trzy środkowe kamienice tej pierzei mieściły przed wojną Muzeum Dawnej Warszawy. Na zdjęciu z 1955-60 r. domy wokół Rynku Starego Miasta są już odbudowane według projektu zespołu architektów pod kierunkiem Mieczysława Kuzmy (oddano je do użytku w 1953 r.). O podźwignięciu ich z ruin informuje tablica umieszczona pod zegarem na ścianie kamienicy Kranichowskiej. Na parterze tego budynku ulokowano urząd pocztowy. Widoczne po drugiej stronie Rynku kamienice strony Dekerta przeznaczono na siedzibę Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, dzisiejszego Muzeum Warszawy. Instytucja ta zajęła całą pierzeję.

Stare Miasto. Ulica Zapiecek sfotografowana z Rynku Starego Miasta. Na zdjęciu z 1945-46 r. śnieg przysypał sterty cegieł i być może resztkę powstańczej barykady. Po lewej stronie - kamienica "Pod Lwem" (Rynek Starego Miasta 13, róg Świętojańskiej), po prawej - ruiny kamienicy Kranichowskiej (Rynek Starego Miasta 15, róg Zapiecka), w głębi - kamienica u zbiegu Zapiecka i Piwnej (Piwna 30). Na zdjęciu z 1955-60 r. perspektywę zamykają narożny dom u zbiegu Świętojańskiej i Zapiecka (Świętojańska 33) oraz przylegająca do niego kamienica "Pod Okrętem" (Świętojańska 31).

Stare Miasto. Ulica Nowomiejska widziana od strony Barbakanu w kierunku Rynku. Po lewej - boczna elewacja kamienicy Montelupich (Rynek Starego Miasta 42), na wprost - narożnik kamienicy "Pod Świętą Anną" u zbiegu Rynku i Wąskiego Dunaju (Rynek Starego Miasta 31), daleko w głębi - kamienica "Pod Lwem" (Rynek Starego Miasta 13) z zachowanymi na elewacji fragmentami polichromii Zofii Stryjeńskiej z końca lat 20. XX w. Ocalały wykonane przez artystkę obrazy dziewcząt z dzbanami. Podczas odbudowy zostały częściowo zrekonstruowane i uzupełnione nowym sgraffito Edmunda Burego. Z kolei kamienica "Pod Świętą Anną" odzyskała wykusz od strony Wąskiego Dunaju.

Rynek Starego Miasta, widok na północną pierzeję, nazywaną stroną Dekerta. Zdjęcie z 1945 r. powstało jeszcze przed rozpoczęciem akcji odgruzowywania Starówki. "Gruzy Starego Miasta zalegała ponura, głucha cisza" - pisał prof. Jan Zachwatowicz, architekt i konserwator, inicjator odbudowy warszawskich zabytków. W oglądanej pierzei najlepiej zachowały się trzy kamienice (od lewej): najwyższa "Pod Murzynkiem" (nr 36), Kleinpoldowska (nr 34) i Baryczkowska (nr 32), które niedługo przed wojną stały się siedzibą Muzeum Dawnej Warszawy. Do nowych funkcji adaptowano je według projektu Jana Zachwatowicza i Stanisława Hempla. W dwóch pierwszych kamienicach (nr 36 i 34) położono wtedy ogniotrwałe stropy żelbetowe, co w czasie wojny uratowało je przed zniszczeniem. Po odbudowie wszystkie kamienice po tej stronie Rynku zajęło Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, obecne Muzeum Warszawy.

Zdjęcie z 1945-46 r. przedstawia ruiny getta, którego zabudowę Niemcy zrównali z ziemią po wywiezieniu mieszkańców do obozu zagłady w Treblince. Nie zburzyli kościoła św. Augustyna przy ul. Nowolipki, ponieważ służył im jako magazyn mienia zrabowanego Żydom. Wyglądał jak samotny okręt płynący wśród fal z ceglanych usypisk. Po wojnie na gruzach getta wyrosło osiedle Muranów. Jego najciekawsza - południowa część powstała według projektu Bohdana Lacherta, jednego z czołowych architektów przedwojennej polskiej awangardy. Domy budowano na wzniesieniach z gruzów, używając elementów prefabrykowanych (tzw. gruzobetonu). Bloki powojennego Muranowa Leonard Jabrzemski sfotografował z budynku a al. Świerczewskiego (dzisiejszej al. "Solidarności") 119/125, róg al. Marchlewskiego (dziś al. Jana Pawła II). Obiektyw aparatu skierował na północny zachód. Na pierwszym planie - kończąca się budowa bloku w al. Świerczewskiego 82A. Na dalszym planie - domy m.in. domy przy ul. Nowolipie (25A, 25, 20, 23A, 23B, 18A, 18B) i ul. Nowolipki (19A, 19B) oraz górujący nad okolicą kościół św. Augustyna.

Nowe Miasto, ulica Nowomiejska przechodząca w ulicę Freta. Po lewej stronie widać schody kościoła paulinów pw. Św. Ducha (Długa 3) ze stojąca na balustradzie figurą Matki Bożej. Dalej - ruiny kamienic przy Freta od numeru 1 do 13/15 oraz narożnej kamienicy przy Freta 17 (u zbiegu ze Świętojerską) do budynku przy Freta 23. Po prawej stronie zdjęcie obejmuje dzwonnicę kościoła dominikanów pw. św. Jacka (Freta 10) oraz znajdującą się przed frontem świątyni neogotycką galerię. Choć galeria przetrwała wojnę, została rozebrana podczas odbudowy kościoła. Na drugim zdjęciu, datowanym przez Muzeum Powstania Warszawskiego na lata 1953-60, już jej nie ma. Perspektywę zamyka odbudowana kamienica na rogu Freta i Świętojerskiej.

Zbudowany w 1846 r. potężny wiadukt Pancera przez prawie sto lat łączył plac Zamkowy z brzegiem Wisły. Swoimi olbrzymimi arkadami dominował w krajobrazie Mariensztatu. W 1864 r. połączono go z otwartym wtedy z mostem Kierbedzia. W 1944 r. Niemcy wysadzili jeden z filarów wiaduktu, co spowodowało zawalenie się dwóch przęseł. Na wykonanym tuż po wojnie zdjęciu widać pranie suszące się w poprzek zniszczonej budowli. W tle widać bryłę kościoła św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu i wolnostojącą dzwonnicę tej świątyni, której brakuje zwieńczenia w formie glorietty, a także ruiny kamienic po drugiej stronie ulicy (Krakowskie Przedmieście 81, 83, 85, 87). Po prawej stronie robotnicy zabezpieczają Pałac Pod Blachą. Zabytkowa budowla straciła w czasie wojny swój charakterystyczny wysoki dach. Powrócił on w czasie odbudowy, o czym świadczy drugie zdjęcie. Leonard Jabrzemski zrobił je z istniejącego do dziś wysokiego budynku przy ul. Nowy Zjazd 1, w którym przed wojną miała siedzibę firma Schicht-Lever, a obecnie mieści się Wojewódzkie Centrum Stomatologii. Fotografia przedstawia Trasę W-Z, pierwszą arterię komunikacyjną powojennej Warszawy, zbudowaną w latach 1947-49. Rozebrany wiadukt Pancera zastąpiono nowym, o lżejszej konstrukcji. Przed Krakowskim Przedmieściem arterię schowano w tunelu przecinającym skarpę, rozbierając przy tym mury stojących nad nim kamienic, które następnie odtworzono. Równocześnie z budową Trasy W-Z wzniesiono osiedle Mariensztat, odbudowano kamienice przy Krakowskim Przedmieściu między pl. Zamkowym a Miodową oraz kolumnę Zygmunta.

Pałac Czapskich (Raczyńskich) przy Krakowskim Przedmieściu 5 widziany od strony ulicy Traugutta. Pierwsze zdjęcie pokazuje skalę wojennych zniszczeń tej barokowej rezydencji. Jej główny korpus spłonął w 1939 r. Pałac stracił wtedy swoje wnętrza. Klasycystyczne oficyny po bokach dziedzińca uległy zniszczeniu w 1944 r. Po wojnie pałac odbudowano w latach 1948-59 według projektu Stanisława Brukalskiego na siedzibę Akademii Sztuk Pięknych. Widoczna na zdjęciu z ok. 1960 r. taksówka, która zaparkowała przy bocznej bramie uczelni, to samochód marki Warszawa - polska wersja radzieckiej Pobiedy produkowana w FSO na Żeraniu.

Katedra św. Jana Chrzciciela przy ul. Świętojańskiej. Główny kościół Warszawy został zniszczony w czasie powstania, gdy był na pierwszej linii walk. Powstańcy bronili niemal każdego metra posadzki, Niemcy wprowadzili do wnętrza wyładowane materiałem wybuchowym samobieżne tankietki - goliaty. Ich eksplozja spowodowała spustoszenie. Walące się mury pogrzebały większość pomników nagrobnych i epitafiów. Po wojnie świątynię odbudowano w zmienionym kształcie nadanym jej przez prof. Jana Zachwatowicza. Był to jego autorski projekt przywracający obiektowi surowość XIV- i XV-wiecznego gotyku mazowieckiego. Odtworzoną katedrę konsekrował w 1960 r. prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński.

Pierwsza fotografia z 1945 r. przedstawia ruiny katedry św. Jana Chrzciciela i sąsiadującego z nią kościoła jezuitów pw. Najświętszej Maryi Panny Łaskawej. Z lewej strony widoczny jest fragment grobowca Jana Tarły, a za nim ruiny kamienic przy ulicy Świętojańskiej. Na wprost - północna pierzeja Rynku Starego Miasta, zwana stroną Dekerta, z najwyższą kamienicą "Pod Murzynkiem". Drugie zdjęcie Leonard Jabrzemski zrobił z dachu katedry. Zarejestrował w kadrze odbudowane kamienice wokół Rynku, ale również inne obiekty podniesione z ruin. Na pierwszym planie widać dach kościoła jezuitów. Za nim wyrastają dachy i kominy kamienic południowej pierzei Rynku, tzw. strony Zakrzewskiego. Z Rynku po lewej stronie odchodzi ulica Nowomiejska, na końcu której stoi już zrekonstruowany Barbakan. Na dalszym planie wyłania się podłużna bryła kościoła dominikanów pw. św. Jacka przy ulicy Freta, kopuła kościoła sakramentek pw. św. Kazimierza przy Rynku Nowego Miasta i wieża kościoła Nawiedzenia NMP przy ulicy Przyrynek. W tle - gmach Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych i most kolejowy przy Cytadeli, a na horyzoncie - dymiące kominy elektrociepłowni na Żeraniu, oddanej do użytku w 1954 r.

Stare Miasto. Ulica Wąski Dunaj, widok w kierunku Rynku Starego Miasta. Po lewej - kamienice przy Wąskim Dunaju 4 i 2 oraz wychodzący przed linię zabudowy narożnik kamienicy przy Nowomiejskiej 1. Po prawej - boczna ściana kamienicy "Pod Świętą Anną" (Rynek Starego Miasta 31). Perspektywę ulicy zamyka wschodnia pierzeja Rynku, nazywana stroną Barssa. W czasie wojny uległa niemal całkowitemu zniszczeniu, co można zobaczyć na pierwszym zdjęciu. Po wojnie naczelny architekt Warszawy Józef Sigalin zaproponował, żeby nie odbudowywać tej pierzei i ulokować w jej miejscu otwarty na Wisłę amfiteatr. Konserwatorzy zabytków prof. Piotr Biegański i prof. Jan Zachwatowicz nie chcieli do tego dopuścić. Obmyślili fortel: polecili brygadzie robotników postawić na akord ścianę kamienic strony Barssa do wysokości pierwszego piętra. Kiedy Bolesław Bierut przyjechał na inspekcję i to zobaczył, stwierdził: "Nie będziemy rozbierać tego, co już wzniosła klasa robotnicza". I tak Rynek zachował wszystkie pierzeje. Na drugim zdjęciu Leonarda Jabrzemskiego widać fragment odtworzonej strony Barssa.

Aleje Jerozolimskie. Zdjęcie z 1945-47 r. przestawia wysadzoną przez Niemców po powstaniu warszawskim halę Dworca Głównego projektu Czesława Przybylskiego (architektura) i Andrzeja Pszenickiego (konstrukcja). Ten nowoczesny obiekt z peronami pod ziemią budowany był od 1932 r. i nigdy nie ukończony. Po latach jego podziemną część zaadaptowano na stację Warszawa Śródmieście obsługującą pociągi podmiejskie. Druga fotografia z 1955-60 r. pokazuje dokładnie to samo miejsce po zbudowaniu Pałacu Kultury (gmach oddano do użytku w 1955 r.). Nie zmieniło się tylko tło: budynki wzdłuż Alej Jerozolimskich, które szczęśliwie przetrwały wojnę. Wśród nich - Hotel Polonia.