Nie tylko Pałac Kultury. 10 socrealistycznych budowli Warszawy

Obok Pałacu Kultury i Nauki była najważniejszą realizacją realizmu socjalistycznego nie tylko w Warszawie ale i w całej Polsce. Zaprojektowana z rozmachem, ozdobiona kamienną rzeźbą, malowidłami, mozaikami stanowiła niedościgły wzorzec architektury socrealizmu. Do standardu MDM-u usiłowano nawiązać zarówno w takcie budowy centrum Nowej Huty, jak i Kościuszkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej we Wrocławiu. Ich wykończenie jest jednak bez porównania skromniejsze.

BARTOSZ BOBKOWSKI

Projekt MDM-u powstał w wielkiej państwowej pracowni architektonicznej pod kierunkiem architektów Stanisława Jankowskiego, Jana Knothe, Józefa Sigalina i Zygmunta Stępińskiego.

Socrealistyczne bloki stanęły tu w miejscu wyburzonych kamienic wzdłuż Marszałkowskiej. Sercem MDM-u jest Plac Konstytucji ujęty po bokach kolosalnymi blokami z podcieniami, gdzie znalazły się sklepy o dwóch kondygnacjach. Pośrodku placu przy jego południowej pierzei z Hotelem MDM stanęły trzy kandelabry. Szybko stały się jednym z symboli MDM-u i jednocześnie Warszawy lat 50.  Są jak monstrualne świeczniki z kamienia, a ich forma przez lata budziła wielkie emocje. Dziś nikogo już nie oburzają. Gdy kilka lat temu odnowiono je pod warstwy brudu wyjrzał ciepły piaskowiec.

Gmach ten może uchodzić za pomnik realizmu socjalistycznego w Polsce. O ile większość monumentalnych budynków urzędów w rejonie Kruczej i Wspólnej to kontynuacja nurtów przedwojennej architektury biurowej, to w tym przypadku nie ulega wątpliwości, że mamy przed sobą dzieło realizmu socjalistycznego. Budynek stanął w latach 1951-1955 według projektu Jerzego Grabowskiego, Stanisława Jankowskiego, Jana Knothe.

Największe wrażenie wywiera ogromna, ażurowa kolumnada ciągnąca się wzdłuż ulicy Wspólnej. Usytuowana przy wąskiej ulicy sprawia dość dziwaczne wrażenie. Sens tak monumentalnego rozwiązania staje się jasny dopiero w chwili, gdy dowiadujemy się, że budynek miał zamykać północną stronę ogromnego placu. Miał on powstać w miejscu rozebranej zabudowy między Hożą, Marszałkowską, Wspólną i Kruczą.

Osiedle - ulica o architekturze inspirowanej Paryżem to jedna z najbardziej zaskakujących kreacji socrealistycznych w Polsce lat 50. Powstało w latach 1953-1955. 'Latawiec' od wschodu sąsiaduje z MDM-em. Jego osią jest dawna ulica Nowowiejska (dziś na tym odcinku Al. Wyzwolenia). To także oś założenia urbanistycznego z czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, które nazywano Latawcem. Stąd też nazwa osiedla. Pod jego budowę rozebrano resztki zabudowy zniszczonej w czasie II wojny światowej. Znacznie też poszerzona została sama ulica zamieniając się w rodzaj placu. Główną autorką projektu była Eleonora Sekrecka. Architektura budynków wyraźnie inspirowana jest paryskim Place des Vosges. Jest to bodaj ostatnia w dziejach polskiej architektury próba wprowadzenia na dużą skalę modnego w drugiej połowie XIX wieku 'kostiumu francuskiego'. Dodajmy próba bardzo udana.

Google Maps

Jak pisał przed laty historyk sztuki prof. Tadeusz S. Jaroszewski, elewacje bloków na pewno nie są narodowe w formie, mimo że projektowano je w okresie, kiedy hasło narodowej formy i socjalistycznej treści architektury głoszone było wszem i wobec. Partie tynkowane elewacji kontrastują z płaszczyznami z czerwonej cegły. Dominują okna typu porte-fenetre, a całość wieńczą kryte dachówką dachy mansardowe z lukarnami.

Bez najmniejszych wątpliwości to najbardziej ekscentryczny budynek jaki powstał w Warszawie nie tylko w dobie obowiązywania doktryny realizmu socjalistycznego, ale i w całym okresie PRL-u. Kwadratowy u podstawy z wpisanym w środek wielkim dziedzińcem atrium powstał po 1952 r. według projektu architekta Marka Leykama.

Fot. Franciszek Mazur / Agencja Gazeta

Zaskakujące, że siedziba komunistycznego Prezydium Rządu otrzymała z zewnątrz formy stanowiące frapującą wariację na temat renesansu włoskiego. Jest tu coś i z pałacu Medyceuszy i dumnego kupca Giovanni Rucellai, choć największych podobieństw doszukać się można w XV-wiecznym Palazzo Strozzzi.

Pierwotnie Leykam projektował tu wysokościowiec o elewacjach w formie prefabrykowanej ramy elewacyjnej. Nadawała ona projektowanym przez niego budynkom miano żyletkowców. Ta architektura nie mieściła się jednak w obowiązującej od 1949 r. doktrynie socrealistycznej. Uznano ją za zbyt kosmopolityczną.

Leykam porzucił koncepcje wysokiego biurowca i zamiast 15-piętrowego wieżowca zrealizował wariację na temat XV-wiecznej siedziby bankiera. Na tym jednak nie koniec niespodzianek. Wnętrze zaskakuje zarówno skalą jak i rozwiązaniami, których w żaden sposób nie możemy domyśleć się stojąc przed fasadą. Wypełnia je nieprawdopodobnych rozmiarów, kolisty dziedziniec, nakryty żelbetonową kopułą, przeprutą, niby plaster sera z okrągłymi okienkami i otoczony kilkoma kondygnacjami otwartych krużganków o stiukowych, 'romańskich' kolumnach.

I tu łatwo dostrzec erudycję projektanta. Kolumienki galerii nie wyrastają ponad kolumnami parteru. Zawieszone są pośrodku arkad tak jakby cała budowla od pierwszego piętra w górę została lekko przekręcona w stosunku do parteru. Budzi to skojarzenia z architekturą kaplicy zygmuntowskiej na Wawelu.

Na zakończenie trzeba dodać, że prezydium rządu zebrało się tu podobno tylko jeden raz. Po październiku 1956 r. budynek zamieniono na biurowiec a w dużej sali w podziemiu otwarto kino Barbara, które działało tu blisko 20 lat.

Na MDM, Starym i Nowym Mieście nie brakuje znakomitych artystycznie dekoracji malarskich, sgraffit czy mozaik o mniej lub bardziej widocznej stylistyce socrealizmu. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na znakomite sgraffito na elewacji  Szkoły Muzycznej przy Bednarskiej.

Sgraffito zdobi boczną elewację budynku na Mariensztacie, który pierwotnie miał pełnić funkcję domu towarowego. Jak pisze Paweł Giergoń w znakomitej książce 'Mozaika warszawska': 'Na sgraffito składają się dwie kompozycje, utrzymane w historycznej konwencji naśladującej sztych z panoramą XVII wiecznej Warszawy'. Wrażenie to jest tym mocniejsze, że kompozycja ma charakter monochromatyczny. Same postaci mieszkańców miasta ukazane poniżej panoramy, choć ubrane w stroje z epoki utrzymane są w konwencji realizmu socjalistycznego.

Muranów Południowy był pierwszym wielkim osiedlem mieszkaniowym zrealizowanym zgodnie z obowiązującą doktryną realizmu socjalistycznego. Powstał w latach 1948-1952 według projektu ogromnego zespołu architektów kierowanego przez Bohdana Lacherta. Stosunkowo niewysokie  budynki z małymi mieszkaniami stanęły tu na sztucznym nasypie powstałym w miejscu zniwelowanych ruin zniszczonego przez Niemców w 1943 roku getta. Domy budowano głównie z cegły rozbiórkowej i elementów prefabrykowanych z gruzobetonu.

'Na Muranowie został zapoczątkowany po raz pierwszy w Polsce system potokowy i szybkościowy w budownictwie. System ten został wprowadzony następnie i na innych budowach' - czytamy w 'Przewodniku po Warszawie' z 1952 r.

Fot. Piotr Janowski / AG

Stanęły tu domy mieszkalne dla 30 tys. osób, trzy szkoły, cztery żłobki, siedem przedszkoli, dwa kina, trzy kotłownie. To miał być robotniczy raj. Wiodło do niego kilka mniej lub bardziej monumentalnych bram i przejść pod budynkami. Wśród nich wyróżnia się brama na osi ujętego kolumnadą półkolistego budynku przy Nowolipiu 4. Monumentalnością wszystko jednak przebija bodaj największa w Warszawie brama na osi długiego budynku w dawnej al. Nowotki. Budynek wsparty jest na tarasie kryjącym m.in. Kino Muranów. Taras mógł być zamieniany w gigantyczną trybunę i w tym charakterze wykorzystany został w filmie 'Przygoda na Mariensztacie'.

Dawna ulica Nowotki to dzisiejsza Andersa. Wytyczono ją na rumowisku getta. Przecięła pod kątem zabudowę startych z powierzchni ziemi Nalewek. W architekturze ulicy nie odnajdziemy najmniejszych nawiązań do dawnej przeszłości tego miejsca - choć bloki, niezwykle monumentalne mają formy odwołujące się do historii architektury. Tyle że renesansowej i klasycystycznej.

Budynki wzniesiono w latach 1951-1961 według projektu zespołu architektów Barbary Andrzejewskiej, Anny i Stanisława Szurmaków, Stanisława Brukalskiego i Waldemara Hinca. Zgodnie z pierwotnymi planami osiedle miało stanowić dopełnienie nowej dzielnicy o charakterze nieco zbliżonym do MDM-u. Roboczo używano nawet nazwy MDM-2.

Najbardziej monumentalny charakter mają dwa bloki u zbiegu dawnej Nowotki z Anielewicza i Świętojerską. Stanowiła rodzaj bramy wjazdowej na ulicę. W ich przyziemiach znalazły się podcienia wsparte na kolumnach, a w zwieńczeniach rzędy ujętych pilastrami nisz i attyki w formie balustrad tralkowych. Z kolei budynki od strony Muranowskiej wieńczą dachy niczym w willach czy pawilonach pałacowych z końca XVIII w. Tyle tylko, że w nieporównywanie większej skali.

Przykładem na to, że socrealizm potrafił być elegancki są wnętrza gmachu Filharmonii. Wspaniały, eklektyczny gmach z 1900 r., duma mieszczańskiej Warszawy, spłonął już we wrześniu 1939 r. Jego odbudowę w nowym, socrealistycznym kształcie architektonicznym ukończono w 1955 r. na V Festiwal Chopinowski. Projektantem odbudowy byli Eugeniusz Szparkowski i Henryk Białobrzeski. W gruncie rzeczy to całkiem nowy gmach. Z zewnątrz to dzieło klasycyzującego socrealizmu z obowiązkowym rzędem kolumn od strony głównego wejścia.  Jednak wnętrza to już popis polskiej sztuki dekoracyjnej lat 50.

Fot. Jan Zamoyski / Agencja Gazeta

Wiele elementów wystroju wnętrza (takich jak żyrandole przypominających szkła weneckie) - w galeriach sztuki nowoczesnej z powodzeniem mogłoby uchodzić za dzieła najmodniejszych współczesnych designerów.

Fot. Jan Zamoyski / Agencja Gazeta

Takie są m.in. żyrandole, wnętrza klatek schodowych czy krata oddzielająca schody od holu w szatni ozdobiona mosiężnymi ptakami.

Budynek usytuowany w sercu Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Żoliborzu to wyjątkowy jak na Warszawę przykład socrealizmu dekoracyjnego. Sprawia wrażenie puzderka, które mogłoby stanąć w charakterze pawilonu sztuki na  wystawie realizmu socjalistycznego.

Powstał na przełomie lat 40. i 50. Składa się z dwóch części: klubowo-świetlicowej i nakrytej kopułą rotundy. Zarówno elewacja, jak i wnętrza zaskakują bogactwem detali i dekoracji. Możemy tu zobaczyć balustrady z globusami, sztukaterie nawiązujące do antyku, stylizowane kolumnady, metalowe żyrandole zdobione stylizowanymi kłosami i gałązkami krzewów, attyki  z obeliskami, wsparta na kolumnach glorietta ponad kopułą czy dwa zegary słoneczne na elewacji.

Z całą pewnością ta pompatyczna budowla jest dziełem socrealizmu. Zarówno architekturą zewnętrzna jak i wystrojem reprezentacyjnych wnętrz nawiązuje do klasycystycznych pałaców w Moskwie i Petersburgu. Trudno się temu dziwić, bo projekt budynku powstał w moskiewskiej pracowni współtwórców Pałacu Kultury i Nauki - architektów Igora Jewigieniewicza Rożyna oraz Aleksandra Pietrowicza Wielikanowa, 1954-1955.

W zdobieniu wnętrz tak jak i przy urządzaniu Pałacu Kultury uczestniczyli polscy artyści, a wiele materiałów wykończeniowych sprowadzono z ZSRR. Na osi kamiennej fasady o szerokości 100 metrów powstał czterokolumnowy portyk, zaś nad korpusem widnieje kopuła. Nakrywa ona centralną rotundę wewnątrz. Pomieszczenia pierwszego piętra to prawdziwy pomnik socrealizmu. Uwagę przykuwają rzęsiście iluminowane mozaiki w centralnej rotundzie. Ciekawe, że przedstawiają jedynie trzy, nie zaś cztery pory roku. Brakuje jesieni. Gmach wykańczano jeszcze w 1956 r. i jest to zapewne ostatni, monumentalny przykład socrealizmu w Polsce.