Tak rozrastała się Warszawa. Historia miasta na starych mapach

Plan przedstawia wydarzenie z 28 lipca 1656 r. Był to pierwszy dzień bitwy stoczonej pod Warszawą, na praskim brzegu Wisły, przez 40-tysięczną armię polsko-litewską pod wodzą Jana Kazimierza i 18-tysięczną armię szwedzko-brandenburską pod wodzą Karola X Gustawa. Odzyskane niespełna miesiąc wcześniej przez Polaków miasto, po tej bitwie znów znalazło się pod okupacją Szwedów. Na planie wydanym w 1663 r. we Frankfurcie nad Menem widać oddziały wojska w szyku bojowym. U góry mapy, po drugiej stronie Wisły, oglądamy panoramę Warszawy - miasta na skarpie otoczonego murami obronnymi, oraz Jazdowa z zamkiem na wysokiej skarpie. Na prawym brzegu rzeki kartografowie przedstawili (w postaci rysunków zabudowań) istniejące tu już wtedy osady i wsie: Kępę, Kamion, Bródno, Białołękę, a nad samą Wisłą - Skaryszew i Pragę, które miały już wtedy prawa miejskie. Podczas tamtej wojny Szwedzi spustoszyli okolicę, spalili Pragę.

Ten efektowny wizualnie plan przedstawia głównie Starą Warszawę (w obrębie murów obronnych), choć w górnych rogach umieszczono też plan i widok pałacu w Łowiczu. Na mapie pokazano zarysy kwartałów zabudowy, z wyszczególnionymi rzutami ważniejszych obiektów: Zamku Królewskiego, katedry (wówczas kolegiaty) św. Jana Chrzciciela, ratusza na środku rynku i bramy miejskiej z barbakanem. Zaznaczono też kolumnę Zygmunta. U dołu mapy umieszczono kolorową panoramę Warszawy widzianą z praskiego brzegu Wisły. Wzniesione na skarpie pałace i kościoły opisane są po francusku. Plan ten wzorowany jest na starszym o niecałe pół wieku planie Erika Dahlberga, szwedzkiego kartografa i oficera, który przybył do polski z armią Karola X Gustawa. Powielany był w atlasach N. de Fera "L'atlas curieux ou le monde represente dans des cartes generale et particulieres du ciel et de la terre", wydawanych w latach 1700 - 1735.

Plan ten, dedykowany królowi Augustowi III, jest zmniejszoną nieco wersją planu stworzonego przez działającego wtedy w Polsce francuskiego inżyniera i architekta Pierre'a Ricauda Tirregaille'a. Przedstawia Warszawę z czasów saskiej dynastii Wettynów - od Ujazdowa z zamkiem i biegnącym ku Wiśle kanałem (lewy skraj) do obecnego Żoliborza z Koszarami Gwardii Koronnej (prawy skraj). Odwzorowano rzuty ważniejszych budynków, które oznaczono numerami - odnośnikami do dodanego do mapy opisu informującego, co to za obiekt. W obrazie miasta uwagę zwraca znajdujące się w centrum monumentalne barokowe założenie urbanistyczne Osi Saskiej z Pałacem Królewskim (czyli Pałacem Saskim) poprzedzonym reprezentacyjnym dziedzińcem, ogrodem poprzecinanym siecią alej, a na dalej na zachód - ustawionymi w pary pawilonami koszar wielkopolskich. Poniżej planu umieszczono panoramę miasta widzianą zza Wisły, a po bokach i u góry - rysunki 17 najważniejszych budowli Warszawy tamtego czasu. Centralne miejsce wśród nich zajmuje wspomniany wcześniej Pałac Saski, rzecz jasna w wersji barokowej.

Ten niemiecki plan Warszawy na pierwszy rzut oka wygląda efektownie. Jest jednak bardzo niedokładny i niewiele niesie informacji o mieście. Nie ma nazw ulic, a zaznaczone różowym kolorem kwartały zabudowy są bardziej niż schematyczne, w dodatku często bez związku z rzeczywistością. Ciemnozielona plama w centralnej części planu wyobraża Ogród Saski, ale już w prostokącie poniżej trudno dopatrzyć się kształtu Pałacu Saskiego.

To plan Warszawy na kilka lat przed wybuchem powstania listopadowego. Miasto szczyci się swoimi klasycystycznymi budynkami. Wokół mapy umieszczono rysunki przedstawiające 57 najważniejszych pałaców, kościołów i innych obiektów, nawet tak małych jak pawilony miejskich rogatek. Większość pokazanych budynków to dzieła architektury klasycyzmu. Zaskoczyć może widoczny u góry wizerunek Zamku Królewskiego jako potężnego gmachu z centralną kopułą. Tak miał wyglądać po przebudowie według projektu Jakuba Kubickiego, ale tych planów nigdy nie zrealizowano. Podobnie jak nie zbudowano widocznej na jednym z rysunków strzelistej wieży kościoła dominikanów pw. św. Jacka przy ul. Freta.

Na mapie zaznaczone są ulice, place i kwartały zabudowy. Po lewej stronie planu, powyżej rzymskiej liczby "XI", uwagę zwraca układ placów z rozchodzącymi się gwiaździście alejami obsadzonymi po bokach szpalerami drzew. To założenie urbanistyczne Osi Stanisławowskiej. Okrągły plac najbliżej wspomnianej liczby to plac Na Rozdrożu, przez który przebiegają Aleje Ujazdowskie. Poniżej jest sylwetka Zamku Ujazdowskiego z dobudowanymi dodatkowymi skrzydłami. Na przeciwległym krańcu mapy widać koszary gwardii. W tym miejscu po stłumieniu powstania listopadowego Rosjanie zbudują potężną Cytadelę, by trzymać w ryzach buntownicze miasto. W centralnej części mapy łatwo rozpoznać Stare Miasto i Zamek Królewski. Między Zamkiem a Wisłą rozciąga się ogromny ogród (oznaczony cyfrą rzymską "I"), dochodzący do brzegu rzeki.

Plan opracowany został na podstawie planu Korpusu Inżynierów Wojskowych z 1819 r. Rysunki i litografie wykonał Leonard Schmidtner. Wszystkie teksty są w języku francuskim.

Warszawa końca XIX w. przeżywała skok cywilizacyjny, zapoczątkowany przez prezydenta Sokratesa Starynkiewicza, któremu zawdzięczamy m.in. budowę nowoczesnego systemu wodociągów i kanalizacji. Miasto podzielone było na 12 cyrkułów (odpowiedników dzielnic). Na planie z 1899 r. wydanym przez Warszawskie Towarzystwo Akcyjne Artystyczno Wydawnicze każdy z nich wyróżniony jest innym kolorem. Granice Warszawy obejmowały dzisiejsze Śródmieście, wschodnie obrzeża Woli z Powązkami, Stary Żoliborz z Cytadelą oraz Starą Pragę ze Szmulowizną i Kamionkiem. Poza granicami miasta były m.in.: Pole Mokotowskie z widocznym na planie Torem Wyścigów Konnych, nie mówiąc o Mokotowie, Ochocie, zasadniczej części Woli, Bielanach, Targówku, Grochowie, Gocławiu, Gocławku, czy Saskiej Kępie. Na włączenie w obręb stolicy musiały poczekać do 1916 r.

Plan zawiera szczegółowe informacje. Pokazuje nie tylko przebieg ulic, ale też numery posesji. Ważne obiekty zaznaczone są na nim w formie ikon z ich wizerunkiem i numerem - odnośnikiem do znajdujących się obok opisów. Ciekawe, że za godne pokazania na mapie uznano wtedy zarówno Zamek Królewski (nr 1), jak i punkt sprzedaży tandety (nr 119). Uwzględniono przebieg linii kolejowych, linii tramwajów konnych, a nawet miejsca, gdzie są skrzynki pocztowe.

Rok 1916 był dla Warszawy szczególny. Niemcy, którzy zajęli ją rok wcześniej wypierając Rosjan, teraz przywrócili miastu samorząd i powiększyli jego obszar przez przyłączenie rozległych przedmieść. W granicach Warszawy znalazły się: Czyste, Wola, Powązki, Bielany, Targówek, Grochów, Gocław, Gocławek, Saska Kępa, Czerniaków, Sielce, Mokotów i Ochota. Plan z 1916 r., wydany nakładem Księgarni J. Czerneckiego w Krakowie przedstawia miasto jeszcze przed powiększeniem - Saska Kępa, Wola (zachodnia część obecnej dzielnicy Wola), Czyste oraz Ochota (duża część dzisiejszej dzielnicy Ochota) są tu białymi plamami poza granicami Warszawy. To, co znajduje się w jej granicach, podzielone jest na 15 komisariatów (odpowiedników dzielnic, oznaczonych rzymskimi cyframi), z których każdy oznaczono innym kolorem. Po powiększeniu miasta było ich 28.

Mapa nie tylko odwzorowuje sieć ulic i zarysy ważniejszych budynków, ale też pokazuje przebieg linii tramwajowych (na różowo) i kolejowych (na czarno). Ponadto zawiera wiele przydatnych informacji opisowych. Jest tu m.in. skorowidz ulic, adresy siedzib władz państwowych, świątyń, szpitali i sanatorów, dworców kolejowych, muzeów, teatrów, sal koncertowych i obiektów rozrywkowych (np. cyrku przy Ordynackiej), bibliotek, ogrodów publicznych i parków. Przydatny sto lat temu był też zapewne wykaz linii tramwajowych oznaczonych numerami od 0 do 22 z pominięciem 11, 13, 19 i 20. Były też linie "P" Prawo i "P" Lewo - zaczynające się na Muranowie i biegnące ulicami Śródmieścia.

Ten plan na rok przed wybuchem II wojny światowej wydała Dyrekcja Tramwajów i Autobusów. Spełniał dwie funkcje: informował o przebiegu linii tramwajowych (zaznaczonych na czerwono) i autobusowych (na niebiesko) oraz cenach i punktach sprzedaży biletów komunikacji miejskiej, ale też reklamował słynną wystawę "Warszawa wczoraj, dziś i jutro" otwartą 13 października 1938 r. w oddanym właśnie do użytku gmachu Muzeum Narodowego w Alejach Jerozolimskich. Inicjatorem ekspozycji prezentującej osiągnięcia stolicy w II RP i plany na przyszłość był prezydent Warszawy Stefan Starzyński. Mapę zdobią trzy rysunki przedstawiające warszawską komunikację. Pod hasłem "wczoraj" pokazano pierwszą linię tramwaju konnego łączącego dworce Wiedeński i Terespolski. Na obrazku podpisanym "dziś" widać tramwaj i autobus z końca lat 30. "Jutro" zilustrowano rysunkiem pociągu metra na podziemne stacji.

Niemiecki plan z czasów okupacji przedstawia granice getta - zamkniętej dzielnicy stworzonej przez hitlerowców dla warszawskich Żydów. Na mapie z 1940 r. getto ma największy zasięg w swojej krótkiej historii - na południu dochodzi do ul. Złotej, na północy do Dzikiej, na wschodzie do Freta, a na zachodzie obejmuje Cmentarz Żydowski na Powązkach. Plan jest miejscami schematyczny, przedstawia tylko ciągi głównych ulic. Ale przy linii muru getta staje się wyjątkowo dokładny, pokazując wręcz obrysy i numery poszczególnych nieruchomości. Najwyraźniej był pomocą przy wytyczaniu przebiegu granic zamkniętej dzielnicy, które - jak widać na tej mapie - biegła często między posesjami. Granice te stale były zmieniane, o czym świadczą zamazane białym korektorem linie. Niektóre domy włączano do getta, inne z niego wyłączano.