Tak w 1945 r. na fotografii Edwarda Dziewońskiego wyglądały resztki wysadzonej przez Niemców konstrukcji Dworca Głównego. Wznosił się on w miejscu dzisiejszego Dworca Śródmieście. W głębi widać zabudowania w rejonie ul. Żelaznej.
Miał to być najwspanialszy i zarazem najbardziej nowoczesny dworzec całej Polski. Jego budowę rozpoczęto w 1932 r. Zaprojektował go Czesław Przybylski, autorem konstrukcji był Andrzej Pszenicki. Perony umieszczono w podziemiu, wyżej wznosił się ogromny budynek z zapleczem i ogromnymi halami pasażerskimi. Wiosną 1939 r. budowa była już niemal ukończona, jednak 6 czerwca budynek częściowo spłonął. Główna hala uległa poważnemu zniszczeniu.
Po raz kolejny dworzec palił się we wrześniu 1939 r. W czasie okupacji został prowizorycznie wyremontowany. Przetrwał powstanie. Niemcy wysadzili go w ostatnich tygodniach 1944 r. Z budynku pozostała ruina, jednak solidne konstrukcje nie rozpadły się zupełnie.
Ta fotografia Ryszarda Witkowskiego "Orlińskiego" powstała 17 stycznia 1945 r. w Milanówku natychmiast po wyparciu Niemców i wkroczeniu Armii Czerwonej. Zabity koń i porzucony przez Niemców wóz z ostrzelanego niemieckiego taboru, cywile plądrujący wóz. Chwilę przed wkroczeniem do Milanówka Armii Czerwonej opisywał Jarosław Iwaszkiewicz w dzienniku: "Panie dziedzicu, panie dziedzicu, po obiedzie Rusek będzie! A pan wie, co Rusek robi z takimi jak pan!?" - naigrywał się 17 stycznia z Iwaszkiewicza rabuś z RONA (Ruskaja Oswobodzitielnaja Narodnaja Armia), rekwirujący pisarzowi wóz z owsem. "O, drabie, będziesz ty miał. I jeszcze po polsku gadasz" - pomyślał Iwaszkiewicz. I rzeczywiście, kolaborant został schwytany i zapewne rozstrzelany przez czerwonoarmistów jeszcze tego samego dnia.
Uchodźcy z Warszawy, tułający się po okolicznych miejscowościach, żyjący od pięciu lat w strachu pod okupacją niemiecką, autentycznie cieszyli się, witając radzieckich żołnierzy. Dzielili się z nimi papierosami, podawali wodę, coś do jedzenia. Ten moment lakonicznie wspominał też konserwator i architekt Jan Zachwatowicz: "Niemcy wycofali się z Podkowy i okolic. Pojawiły się oddziały radzieckie. Coś się paliło w Brwinowie, lecz walk nie było".
Józef Jerzy Karpiński, wędrując po zrujnowanej zachodniej części Warszawy, dotarł na ulicę Wronią 65. Na jego zdjęciu widać skrzynie i pociski rakietowe do niemieckiej wyrzutni typu Nebelwerfer, czyli "miotacza mgły".
Takimi pociskami, przypominającymi nieco radzieckie katiusze, w czasie powstania ostrzeliwana była przez Niemców Warszawa. Od dźwięku lecącej rakiety nazywano je powszechnie "krowami" lub "szafami". "Miotacze mgły" cechowała słaba celność. Zmniejszało to ich skuteczność na froncie, ale w gęsto zabudowanej Warszawie "krowy" siały zniszczenie i przerażenie, burząc często XIX-wieczne budynki o drewnianych stropach od dachu aż po parter.
Jak ustalili historycy z Muzeum Powstania Warszawskiego, w głębi fotografii widnieją wypalone budynki na posesjach przy Wroniej 76 (po prawej) i 78.
Fotografie Barbakanu i Baszty Prochowej z 1945 r. zawsze robią na mnie wielkie wrażenie. Ta jest dziełem Eugeniusza Hanemana. Choć widoczna w tle zabudowa Starego Miasta leży w gruzach, odsłonięte w 1938 r. przez Jana Zachwatowicza gotyckie mury obronne wydają się niemal niedraśnięte pociskami.
Po wojnie Barbakan zrekonstruowano do pełnej wysokości. Widoczna w tle kamienica to ruiny Piwnicy Gdańskiej przy Nowomiejskiej 20. Mieszkał tu do 1944 r. Henryk J. Chmielewski (Papcio Chmiel), autor powojennych komiksów o Tytusie, Romku i A'Tomku. Na gruzach swego domu stanął już 19 stycznia 1945 r. "Na czworaka wdrapuję się do mieszkania. Poznaję wypalone okno i resztki kaflowego pieca. Nad głową niebo. Mam łzy w oczach. Gdzie mój stoliczek do odrabiania lekcji? Gdzie książki? Gdzie pudło z białymi myszkami? Jest dojście do piwnicy. Poznaję szkielet wypalonego dziecięcego wózka siostrzenicy. Potrzaskane talerze w kwiatki. Tyle zostało z całego mieszkania. W fosie grób na grobie." - pisał w książce "Urodziłem się w Barbakanie".
Nie ma zbyt wielu zachowanych fotografii ukazujących ruiny Czerniakowa. Tym cenniejsza jest każda z nich. Ta fotografia autorstwa Eugeniusza Hanemana ukazuje narożnik Ludnej i Czerniakowskiej. Po prawej widać fragmenty zbudowanego z szarej cegły biurowca Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (Czerniakowska 231).
Dziś to Szpital Kliniczny nr 1 im. Orłowskiego. Już w czasie okupacji Niemcy wykorzystywali budynek w charakterze szpitala. "W ponurym obrazie zniszczeń stolicy najjaśniejszy bodaj moment stanowią szpitale. (...) Ocalały w 60 procentach" - donosiło "Życie Warszawy" w końcu stycznia 1945 r. Znacznie gorzej prezentuje się widoczna na zdjęciu zabudowa wzdłuż Czerniakowskiej. W tym rejonie podczas powstania toczyły się wyjątkowo zacięte walki, które zmieniły zabudowę w ponure rumowisko.
Na zdjęciu Eugeniusza Hanemana widzimy go od strony ul. Wioślarskiej. Most Niemcy wysadzili we wrześniu 1944 r. Nie wszystkie ładunki jednak wybuchły. - Całkiem niedawno odnaleźliśmy ładunki trotylu przyczepione do zwalonej konstrukcji mostu na dnie rzeki. Na ich opakowaniu widniał jeszcze napis firmy, która je wyprodukowała. I miejsce produkcji: Bromberg, czyli Bydgoszcz - opowiada dr Zbigniew Tucholski, znawca zabytków techniki.
Metalowe konstrukcje, powyginane od wybuchu, runęły do Wisły. Jedno z przęseł mostu leżało na tyle płytko, że odsłaniało się przy niskim stanie wody. Do odbudowy przystąpiono już w 1945 r. W grudniu saperzy stoczyli walkę z napierającą krą, by uchronić odbudowywaną konstrukcję. Uroczystość ukończenia odbudowy - 22 lipca 1946 r. - była jedną z pierwszych, która wpisywała się w PRL-owski obyczaj oddawania do użytku wielkich inwestycji w dniu lipcowego święta. Wstęgę osobiście przecinał Bolesław Bierut.
Tak wyglądały ruiny Rybaków. Fotografował je Eugeniusz Haneman ze skarpy nowomiejskiej u wylotu Kościelnej. "Przed wojną ulica Rybaki była zabudowana nędznymi domami, drewnianymi szopami i stajniami. Mieszkała tu głównie uboga ludność polska - piaskarze, rybacy, tragarze, woźnice, ludzie związani pracą z Wisłą." - pisał Henryk J. Chmielewski (Papcio Chmiel) w książce "Urodziłem się w Barbakanie".
W głębi zdjęcia za zburzoną kamienicą widać ruiny modernistycznego Domu Polaków z Zagranicy im. Marszałka Piłsudskiego (Rybaki 16). To były dwa dwupiętrowe budynki. Tak zaprojektowane, by odsłonić widok od strony Wisły na skarpę. Budowę zaczęto w 1938 r. i zdołano nawet otworzyć je przed wojną. Jednak już w 1939 r. poważnie uszkodziły je niemieckie bomby. W czasie okupacji zdewastowane budynki zajęli uchodźcy i bezdomni, którzy aż do powstania koczowali tu w prymitywnych warunkach. Dotrwały do lat 60., kiedy to ostatecznie je rozebrano.
Gdy w 1948 r. Leonard Buczkowski kręcił sceny do komedii "Skarb", ogromne przestrzenie lewobrzeżnej Warszawy wciąż leżały w ruinie. Bohaterowie filmu gnieżdżą się pośród bezkresnego rumowiska. Nad ich głowami piętrzą się wypalone mury kamienic. To nie była fikcja literacka. Tak po 1945 r. w ruinach Warszawy mieszkały tysiące ludzi, którzy powrócili do spalonego miasta. Do rangi symbolu urasta ta fotografia - dwaj chłopcy usiłują zjeżdżać na nartach z zasypanych śniegiem górek utworzonych przez gruzy. Dodajmy, że miejscami gruzowiska sięgały pierwszego piętra.
W styczniu 1945 r. pod śniegiem w ruinach czaiła się śmierć. Wszędzie można było natrafić na niewypały, bomby lotnicze.
Zanim ludzie zaczęli powracać do domów, były one rozminowywane przez saperów. Do dziś na elewacjach budynków zachowało się co najmniej kilkanaście napisów pozostawionych przez saperów na murach: "Dom rozminowany, min nie ma". Niektóre w języku rosyjskim. Według historyków z Muzeum Powstania Warszawskiego na zdjęciu Eugeniusza Hanemana widzimy wyłaniający się spod śniegu pocisk burzący do niemieckiej haubicy 105 mm leFH 18M.
Pusty cokół pomnika Adama Mickiewicza w lutym 1945 r. na zdjęciu Ryszarda Witkowskiego "Orlińskiego". W głębi widać niemal niezniszczony kościół pokarmelitański Wniebowzięcia NMP i św. Józefa (dziś seminaryjny).
Aż do odbudowy katedry św. Jana pełnił on funkcje prokatedry. Pomnik Mickiewicza został zwalony po upadku powstania. Niemcy zerwali też z niego wszystkie ozdoby z metalu. Resztki figury odnaleziono potem w różnych miejscach, np. uszkodzoną głowę - w Hamburgu.
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze