Muranów i zachodnia część Śródmieścia z Pańską, Sienną i Śliską były tak gęsto zabudowane, że trudno było znaleźć choćby skrawek zieleni. Porównywano je z zatłoczonymi dzielnicami Hongkongu. Przed wojną w tak zwanej dzielnicy północnej Warszawy rozkwitała kultura języka jidysz. Stały synagogi i domy modlitwy, działały dziesiątki szkół, tysiące sklepów, warsztatów, pracowni. Mieszkali tu Żydzi ortodoksyjni i ci bardziej postępowi, działały partie polityczne, a syjoniści ścierali się z socjalistami. Wydawano dziesiątki gazet żydowskich, kręcono filmy w jidysz, a pisarze tworzyli swe arcydzieła. Słowem w Warszawie, stolicy Polski, znajdowała się też druga niezadekretowana stolica świata żydowskiego.
Przedstawiamy mapę getta naniesioną na współczesną siatkę ulic. Zaznaczyliśmy na niej wybrane miejsca bardzo ważnych dla historii zamkniętej dzielnicy.
Zobacz mapę w większym rozmiarze >>
Partnerzy cyklu: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, Miasto Stołeczne Warszawa
ul. Sienna 55
To zachowana do naszych czasów pamiątka po pierwszym okresie istnienia warszawskiego getta. W chwili zamknięcia przez Niemców 15 listopada 1940 r. żydowska dzielnica zajmowała obszar 307 ha. Rozciągała się od ulicy Stawki na północy do posesji między Sienną i Złotą na południu, od Freta, Bielańskiej i Zielnej na wschodzie do Młynarskiej na zachodzie. Granice getta meandrowały wtedy często wśród gęstej zabudowy, wykorzystując zastane tam ściany i murki. Fragmenty takiego muru przetrwały do naszych czasów na dwóch sąsiadujących ze sobą podwórkach przy Siennej 55 i Złotej 60. Pielgrzymują tu polskie i żydowskie wycieczki, a wyciągnięte ze ściany pojedyncze cegły trafiły do muzeów Yad Vashem w Jerozolimie i Holocaustu w Melbourne. Mur ten był częścią południowej granicy getta do 20 listopada 1941 r., kiedy to ją wyprostowano i poprowadzono środkiem ulicy Siennej, by była łatwiejsza do upilnowania. Podobny zabieg prostowania granic Niemcy zastosowali też w innych miejscach. Zdjęcie archiwalne przedstawia mur w pobliżu, ale nie wiadomo dokładnie gdzie.
ul. Sienna 60 / Śliska 51
Trafiały tu chore dzieci z getta, ale sam szpital powstał dużo wcześniej. Jego istniejący do dziś budynek ufundowały w 1876 r. dwie bogate żydowskie rodziny: Bersohnowie i Baumanowie. Nazwany ich imieniem Szpital dla Dzieci miał w latach 20. problemy finansowe i musiał zostać zamknięty. Reaktywowano go w 1930 r. staraniem dr Anny Braude-Hellerowej, pediatry i działaczki społecznej, która objęła funkcję naczelnego lekarza. Pracował tu też m.in. Janusz Korczak, a młody Marek Edelman był gońcem. W czasach getta nadal leczono dzieci, prowadzono też badania nad chorobą głodową. Szpital zamknięto podczas wielkiej akcji wysiedleńczej 10 sierpnia 1942 r., gdy likwidowano tzw. małe getto. Dr Braude-Hellerowa z personelem i pacjentami przeniosła się na teren dużego getta. Zginęła podczas powstania w getcie, zamordowana w ostatnim szpitalu getta przy ul. Gęsiej 6/8.
ul. Mariańska 1
Zabytkowy budynek przedwojennej Kasy Chorych mieścił w latach 1940-42 działającą w getcie Szkołę Pielęgniarstwa. Była jedyną w okupowanej Warszawie legalną żydowską uczelnią. Na Mariańską przeniosła się ze Szpitala Starozakonnych na Czystem, który pozostał po aryjskiej stronie. Uczennice nosiły różowe sukienki, białe fartuchy i białe czapeczki, czym wyróżniały się na tle szarych ulic getta. Jedną ze słuchaczek była Alina Margolis-Edelman, pierwowzór Ali z "Elementarza" Mariana Falskiego, późniejsza żona Marka Edelmana. "W korytarzu, na honorowym miejscu, wyraźnie widoczny, wisiał portret Florence Nightingale, Wielkiej Pielęgniarki, która miała być odtąd naszym ideałem. Żeby wejść do szkoły, trzeba było zadzwonić, otwierała dyżurna. Drzwi zasłonięte były grubą kotarą i kiedy wchodziło się za nią do środka, miało się uczucie, że cały świat na zewnątrz to inny świat" - pisała po latach w książce "Ala z Elementarza". W 1942 r. uczennice uniknęły wywózki do Treblinki, musiały się tylko przenieść do dużego getta. Po wojnie przełożona szkoły Luba Blum-Bielicka otrzymała medal Florence Nightingale nadawany przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż. Na zdjęciu archiwalnym budynek szkoły znajduje się w tle. Na pierwszym planie młody mężczyzna, mieszkaniec getta o nieustalonej tożsamości.
ul. Grzybowska 26/28
Piętrowy neoklasycystyczny budynek przedwojennej Gminy Żydowskiej stał w miejscu, gdzie dziś wznosi się wieżowiec PZU u zbiegu ul. Grzybowskiej i al. Jana Pawła II. Podczas okupacji ulokowano utworzoną przez Niemców gettową Radę Żydowską, czyli Judenrat. Na jej czele stał Adam Czerniaków, z wykształcenia inżynier chemik, przedwojenny radny Warszawy i senator RP. Był zasymilowanym Żydem, nie znał języka jidysz. W gabinecie przy Grzybowskiej na honorowym miejscu powiesił portret Józefa Piłsudskiego. W getcie krytykowano go za zbytnią uległość wobec Niemców. Dzień po rozpoczęciu masowej deportacji warszawskich Żydów do Treblinki - 23 lipca 1942 r. - popełnił samobójstwo w swoim biurze. Połknął cyjanek potasu po wizycie Niemców, którym odmówił podpisania dokumentów o zwiększeniu kontyngentu ludzi wywożonych na śmierć.
pl. Defilad (kiedyś ul. Śliska 9)
Na zdjęciach z lat 50. przedstawiających budowę Pałacu Kultury widać stojący od strony Świętokrzyskiej gmach z wielkimi oknami. Niedługo potem został rozebrany. Teraz w tym miejscu znajduje się wejście do Teatru Lalka w PKiN. Gmach był przedwojennym budynkiem Towarzystwa Pracowników Handlowych przy ul. Śliskiej 9. Podczas okupacji znalazł się w getcie. 21 października 1941 r. wprowadził się do niego Dom Sierot kierowany przez Janusza Korczaka, który musiał opuścić poprzednią siedzibę przy Chłodnej 33. W nowym miejscu przetrwał niecały rok. 6 sierpnia 1942 r. Janusz Korczak, jego podopieczni i personel sierocińca wyruszyli na Umschlagplatz, gdzie wsiedli do pociągu jadącego do obozu zagłady w Treblince. W pobliżu ostatniej siedziby Domu Sierot sześć lat temu odsłonięto pomnik Starego Doktora i jego dzieci.
ul. Chłodna
Choć istniała zaledwie pół roku, stała się symbolem warszawskiego getta. Znana jest z licznych zdjęć i opisów. "Ile razy przechodziłem przez most - 2 piętra w górę, 2 piętra w dół, wśród spieszącego się, stale gęstego tłumu" - odnotował Henryk Makower ("Pamiętnik z warszawskiego getta"). Przerzucona nad wyłączoną z getta ulicą Chłodną drewniana kładka dla pieszych spinała dwie części żydowskiej dzielnicy w pobliżu ulicy Żelaznej. Pomost zbudowano w styczniu 1942 r., gdy po korekcie granic małe i duże getto straciły bezpośrednie połączenie. Biegnąca między nimi Chłodna była dla Niemców strategiczną arterią. Kładką w obie strony przemieszczały się tłumy ludzi. Konstrukcję rozebrano w związku z likwidacją małego getta. W jej miejscu powstała niedawno symbolizująca ją instalacja (na zdjęciu współczesnym). W sąsiedztwie zachowała się za to kamienica przy Chłodnej 20. Od grudnia 1941 r. do lipca 1942 r. mieszkał w niej Adam Czerniaków, przewodniczący Judenratu.
al. "Solidarności" 115 (dawniej ul. Leszno 35)
Dzisiejsze kino Femina rozpoczęło działalność w getcie jako teatr rewiowy. Był to wtedy jeden z pięciu - obok Nowego Azazela, Na Pięterku, Nowego Teatru Kameralnego i Eldorado - teatrów w zamkniętej żydowskiej dzielnicy. Wszystkie one znajdowały się w rejonie ulic Leszno, Nowolipie i Nowolipki, nazywanych z tego powodu przez mieszkańców getta "Broadwayem". Budynek Feminy gotowy był już przed wojną z przeznaczeniem na kino lub występy sceniczne, ale ówczesny właściciel nie dostał koncesji. Otwarcie nastąpiło dopiero w czerwcu 1941 r. za zgodą Niemców. Dyrektorem artystycznym i literackim został Jerzy Jurandot. Wystawiał głównie rewie i operetki, np. "Batalion humoru" i "Księżniczka Czardasza". W Feminie grano też poważniejsze sztuki i koncerty. Śpiewała tu Marysia Ajzensztadt, zwana "słowikiem getta". "Orkiestra grała 'Symfonię Patetyczną' Czajkowskiego. W przyciemnionej sali ludzie siedzieli nieruchomo, głęboko wzruszeni. Później osiemnastoletnia dziewczyna śpiewała 'Ave Maria' Schuberta. Miała silny i czysty głos, który zdawał się przenikać poza ściany sali i wznosić się wysoko ponad świat z jego powszechną niedolą. Ludzie płakali w ciemności i ja też płakałam. Śpiewaczka nazywała się Marysia Ajzensztadt. Nie przeżyła wojny" - pisała Janina Bauman ("Zima o poranku").
al. "Solidarności" 127 (dawniej Leszno 53/55)
Wzniesiony przed samą wojną potężny gmach Sądów Grodzkich projektu Bohdana Pniewskiego stał podczas okupacji na granicy getta. Sam do niego nie należał, był wyspą otoczoną żydowską dzielnicą. Drzwi frontowe wychodziły na getto. Połączenie z resztą miasta zapewniała dochodząca do niego od tyłu aryjska ul. Biała, a dalej ul. Chłodna. "Handel Żydów z chrześcijanami odbywa się po części w gmachu sądów na Lesznie. Woźni odstępują do tych celów swe prywatne mieszkania (...). W tymże budynku sądowym odbywają się spotkania chrześcijańskich mężów z ich żydowskimi żonami, przebywającymi w getcie oraz vice versa, żon-chrześcijanek z ich mężami-Żydami" - pisał Abraham Lewin ("Dziennik z getta warszawskiego"). Gmach Sądów Grodzkich był też drogą ucieczki z zamkniętej dzielnicy. Przekupieni policjanci przeprowadzali mieszkańców getta korytarzami budynku na aryjską stronę.
ul. Żelazna 103
Czteropiętrowa kamienica za skrzyżowaniem ul. Żelaznej z ul. Nowolipie od lipca 1942 r. mieściła komendę policji kierującej akcją wysiedleńczą z getta do Treblinki, tzw. Befehlstelle Sipo. W piwnicy budynku znajdowały się areszt i katownia, w której - jak informuje napis na umieszczonej na domu tablicy - "zamęczono na śmierć tysiące Żydów warszawskiego getta". Podczas powstania w getcie grupa żydowskich bojowców próbowała odbić stąd więźniów. Atak na komendę nie udał się. Zginęła większość jego uczestników.
ul. Bohaterów Getta
Biegnąca wzdłuż historycznego ogrodzenia parku Krasińskich ulica Nalewki (dziś ul. Bohaterów Getta) stanowiła jeden z głównych wjazdów do getta. Tędy o świcie 19 kwietnia 1943 r. wkroczyły do okrojonej w poprzednim roku po wielkiej wywózce żydowskiej dzielnicy oddziały SS i policji. Getto miało zostać ostatecznie zlikwidowane. "(...) około godziny czwartej zobaczyliśmy nadciągające niemieckie wojsko od strony Nalewek. Czołgi, samochody pancerne, armatki i kolumny esesmanów na motocyklach. - Jadą jak na wojnę - powiedziałem stojącej obok mnie dziewczynie. Poczułem, jak bardzo jesteśmy słabi, jak nikłe są nasze siły. Mieliśmy tylko rewolwery i granaty" - napisał we wspomnieniach powstaniec z getta Simcha Ratajzer-Rotem "Kazik".
u zbiegu ulic Miłej i Dubois
Pod podwórkiem kamienicy przy ul. Miłej 18 powstańcy z getta zbudowali bunkier. Stacjonował w nim sztab Żydowskiej Organizacji Bojowej z Mordechajem Anielewiczem na czele. Schroniła się tu także ludność cywilna. W sumie około stu osób. 7 maja kamienicę otoczyli Niemcy. By nie dostać się w ich ręce, wszyscy w bunkrze popełnili samobójstwo. Po wojnie w miejscu zburzonego domu powstał skwer, a z gruzów usypano kurhan nad zbiorową mogiłą powstańców, których ciał nie ekshumowano.
ul. Stawki
Niemiecka nazwa tego miejsca oznacza "plac przeładunkowy". Ze znajdującej się w pobliżu bocznicy kolejowej odjechało na śmierć do Treblinki ok. 300 tys. mieszkańców warszawskiego getta. Tutaj pakowano ich do bydlęcych wagonów. W 1988 r. zbudowano pomnik-mur upamiętniający tę tragedię. Jego autorami byli architekt Hanna Szmalenberg i rzeźbiarz Władysław Klamerus. Na zdjęciu archiwalnym i wspólczesnym w tle widać te same niektóre budynki. Ten po prawej to Wydział Psychologii UW.
ul. Nowolipki 28-30 (kiedyś Nowolipki 68)
Tu, gdzie teraz jest porośnięty drzewami skwer, wciśnięty między socrealistyczne bloki przy ul. Nowolipki 28 i 30, do ostatniej wojny stała kamienica pod numerem 68. W jej piwnicach w sierpniu 1942 r. i lutym 1943 r. ukryto największy i najcenniejszy zbiór dokumentów dotyczących Holocaustu. Druki, maszynopisy, rękopisy, rysunki i zdjęcia - w sumie blisko 30 tys. kart - zgromadził w warszawskim getcie w tajemnicy przed Niemcami zespół żydowskich archiwistów Oneg Szabat pod kierunkiem historyka Emanuela Ringelbluma. Zbierał pisma urzędowe, ulotki, gazety, plakaty, zapiski, dzienniki, utwory literackie - wszystko, co dokumentowało egzystencję Żydów zamkniętych w getcie (nie tylko warszawskim). Choć kamienica legła w gruzach, archiwum w jej podziemiach ocalało. We wrześniu 1946 r. wydobyto z ruin dziesięć metalowych skrzynek z dokumentami, a w grudniu 1950 r. kolejne materiały w dwóch bańkach po mleku. Archiwum Ringelbluma trafiło do Żydowskiego Instytutu Historycznego, gdzie znajduje się do dziś. W 1999 r. UNESCO umieściło je na liście najcenniejszych dokumentów ludzkości "Pamięć Świata". Po latach próbowano jeszcze znaleźć trzecią części archiwum, która - według relacji Marka Edelmana - ukryta została przy Świętojerskiej 34 (obecny teren ambasady Chin), ale wykopaliska nie dały żadnego rezultatu.
ul. Tłomackie
Stała tam, gdzie dziś wznosi się "błękitny wieżowiec". Na zdjęciu współczesnym po prawej, budynek z lewej to obecna siedziba Żydowskiego Instytutu Historycznego. Jej wysadzenie było dla Niemców symbolicznym aktem burzenia getta. "Ależ to był piękny widok! Z punktu widzenia malarskiego i teatralnego obraz fantastyczny. Oficer saperów wręczył mi aparat elektryczny wywołujący detonację ładunków wybuchowych. Przedłużałem chwilę oczekiwania. Wreszcie krzyknąłem: Heil Hitler! - i nacisnąłem guzik" - zachwycał się dowodzący likwidacją getta Jürgen Stroop. Synagoga wzniesiona w latach 70. XIX wieku była budowlą wspaniałą. Inicjatorami i fundatorami jej budowy byli przedstawiciele wielkiej warszawskiej burżuazji pochodzenia żydowskiego, dążącej do asymilacji z Polakami. W 1939 r. synagoga była znacznie uszkodzona. Jeszcze w 1942 r., po zmniejszeniu obszaru getta, Niemcy urządzili w synagodze magazyn mebli zwożonych z domów żydowskich. W odróżnieniu od synagogi wojnę przetrwał stojący obok gmach jej biblioteki, mieszczący też Instytut Nauk Judaistycznych. Dziś to siedziba Żydowskiego Instytutu Historycznego przy ul. Tłomackie 3/5.
ul. Leszno 2
Dziś to miejsce to przylegający do Al. Solidarności skraj budynku, w którym jest kino Muranów. W czasie wojny róg dawnego Leszna i ulicy Przejazd. W getcie działała tu kawiarnia Sztuka. Mieściła kabaret, ale przede wszystkim urządzano w niej koncerty. Było to najważniejsze miejsce życia muzycznego w getcie. Tu grali i śpiewali najwybitniejsi. Występowali m.in. Marysia Ajzensztadt zwana słowikiem getta, Andrzej Włast, Władysław Szpilman. "Bywalcy Sztuki to mały procent szczęściarzy, którzy mogli sobie na ten luksus pozwolić, oraz ci, którzy odmawiali sobie strawy, by przy szklance zabarwionej wody przez dwie godziny zapomnieć o otaczającym nas piekle" - wspominała popularna piosenkarka Wiera Gran w książce "Sztafeta oszczerców". Z kolei jej występy wspominał Władysław Szpilman w książce "Pianista". Sztuka została zamknięta latem 1942 r. w czasie akcji wysiedleń mieszkańców getta do obozów zagłady.
ul. Nowolipki 17
W narożnej kamienicy u zbiegu z Karmelicką mieściła się luksusowa restauracja Riviera. W maju 1941 Niemcy robili w niej zdjęcia i kręcili osławiony film propagandowy o getcie. Fotografie ukazały się w "Berliner Illustrierte Zeitung" w fotoreportażu z warszawskiego getta "Juden unter sich" - "Żydzi u siebie", gdzie obrazy skrajnej nędzy kontrastowane są z rozpasaniem żydowskiej burżuazji. "Filmiarze robią zdjęcia. Krańcowa nędza i luks (kawiarnie) - notował w dzienniku przewodniczący Judenratu Adam Czerniaków. Fotografom towarzyszyli filmowcy. "Prawdziwe sceny z getta wyglądały w ten sposób, że do restauracji Szulca Niemcy wpędzili lepiej ubranych Żydów i kazali im zająć stoliki i konsumować różne dania. Następnie wprowadzono do tej restauracji biednych i źle ubranych ludzi, którzy prosili Żydów przy stolikach o pomoc. Na polecenie reżyserów niemieckich bogaci Żydzi bili i wypychali biednych z restauracji" - notował Lucjan Gurman.
ul. Nowolipki 52
Jeden z nielicznych budynków dawnej dzielnicy żydowskiej, który przetrwał wojnę. Przed wojną na parterze budynku mieściła się sala kinowa parafii św. Augustyna. W getcie okupanci zamienili ją na szwalnię, w której pracowało czterdziestu Żydów krawców. W dniu 14 kwietnia 1943 r. pilnujący ich esesmani zostali zlikwidowani z budynku, a z budynku do powstania w getcie ruszyły dwie grupy zbrojne. Archiwalne zdjęcie przedstawia jedną ze szwalni getta, nie jest rozstrzygnięte czy to ta przy parafii
ul. Karmelicka
W getcie Karmelicka należała do najbardziej zatłoczonych. Była główną ulicą łączącą część północną dużego getta z południową. Ulicę w ciągu dnia wypełniał zbity tłum. "Nieocieranie się o przechodniów było tu niemożliwe Gęsta masa ludzka nie szła, lecz parła i przeciskała się do przodu, tworząc zawirowania wokół kramarskich straganów oraz zatoki spokoju w bramach domów, z których wionęło zimnym, stęchłym fetorem nie wietrzonej pościeli, zjełczałych tłuszczów i gnijących odpadków" - pisał Władysław Szpilman w "Pianiście".
Wąska i zatłoczona ulica była szczególnie niebezpieczna. Tędy wiodła droga codziennych przejazdów karetek więziennych z Pawiaka do i z siedziby gestapo w al. Szucha. Gdy pojazdy te skręcały z Leszna w zatłoczoną Karmelicką, konwojenci wychylali się z auta i na oślep bili przechodniów, którzy nie zdołali uciec przed samochodem. "Nie byłoby to nawet groźne, gdyby były to normalne pałki gumowe; do tych jednakże, których używali gestapowcy, przyczepione były gwoździe i żyletki" - komentował Władysław Szpilman.
Kościół Wszystkich Świętych przy pl. Grzybowskim i mur getta. Ten kościół przed wojną to była największa świątynia Warszawy. Na zdjęciu archiwalnym po lewej widać jedną z wież kościoła za murem. W czasie okupacji świątynia znalazła się w granicach małego getta. Proboszczem był wówczas ks. prałat Marceli Godlewski. Na plebanii mieszkali wówczas m.in. prof. Ludwik Hirszfeld (słynny mikrobiolog, immunolog i serolog, który stworzył podstawy nauki o grupach krwi. Wprowadził m.in. oznaczenie grup krwi: A, B, AB i 0) oraz wielu innych przedstawicieli inteligencji polskiej, którzy zgodnie z niemieckimi kryteriami przynależności rasowej znaleźli się w getcie.
ul. Muranowska 6
Z piwnicy kamienicy, która tu stała, Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW) zbudował podziemny tunel do getta. Mur dzielący obie części miasta biegł środkiem ulicy Muranowskiej. Kamienica na zdjęciu archiwalnym znajduje się po stronie aryjskiej, na zdjęciu współczesnym stałaby po stronie prawej. . "Pod murem getta przechadzali się łotewscy żołnierze z karabinami gotowymi do strzału na wypadek ukazania się Żydów w oknach domów naprzeciwko" - wspominała Alicja Kaczyńska. Pod nogami niczego nieświadomych strażników od sierpnia do października 1942 r. kopano tunel. Jego wylot znajdował się po drugiej stronie ulicy w piwnicy domu przy Muranowskiej 7. Tunel był oświetlony i obłożony kołdrami tłumiącymi dźwięki. W sprawę wtajemniczony był dozorca domu pod szóstką. U niego czekano aż do nocy, kiedy to przechodzono tunelem. Marian Apfelbaum w książce "Dwa sztandary" wspomina, że to właśnie tym tunelem do getta przeprowadzono Jana Karskiego, kuriera i specjalnego wysłannika rządu polskiego na uchodźstwie.
ul. Twarda 6
Istnieje do dziś. Wzniosła się w labiryncie podwórek małego getta - obok wielu budynków zniszczonych we wrześniu 1939 r. W odróżnieniu od postępowej wielkiej synagogi na Tłomackiem była to bożnica ortodoksyjna. Ufundował ją na początku XX w. Zalman Nożyk z żoną Ryfką. Uroczyste otwarcie budynku miało miejsce 12 maja 1902 r. w święto Lag ba-Omer. W styczniu 1940 r. Niemcy zamknęli w getcie synagogi i domy modlitwy. Wiosną 1941 r. zezwolili na ich ponowne otwarcie, ale w synagodze Nożyków modły wznowiono dopiero we wrześniu 1941 r. Kazania wygłaszał tu wybitny historyk Majer Bałaban. Synagoga funkcjonowała do rozpoczęcia deportacji Żydów do Treblinki w lipcu 1942 r.
ul. Leszno 13 (dziś al. "Solidarności" 73)
Dom ten nazywano zwyczajnie - trzynastką. Trzynastka źle się kojarzyła. W getcie mieścił się w niej Urząd do Walki z Lichwą i Spekulacją. Dom przetrwał i mieści obecnie teatr Kamienica.
al. "Solidarności" 80
Kościół Karmelitów pw. Narodzenia NMP znajdował się w getcie i służył Żydom katolikom. Przychodzili tu na nabożeństwa, żeby zjeść posiłek i spędzić czas w przykościelnym ogrodzie. Pozostała społeczność getta traktowała ich z dystansem.
ul. Nowolipki 18
Po likwidacji getta Niemcy zburzyli jego gęstą zabudowę. Zmienili Muranów w morze ruin. Z sięgających po horyzont gruzów wyłaniał się tylko kościół św. Augustyna przy ul. Nowolipki z wysoką na blisko 70 m wieżą. Ta wzniesiona w końcu XIX w. świątynia wyglądała wtedy jak samotny żaglowiec. Przetrwała, ponieważ okupanci urządzili w niej magazyn zrabowanych żydowskich mebli, a potem wojskową stajnię.
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
