Nieznane zdjęcia Pragi: bieda i... ruchy miejskie sprzed stu lat

Muzeum Warszawskiej Pragi zorganizowało cykl wykładów "Sekrety starych ilustracji", podczas których Adam Lisiecki opowiada o fotografiach znajdujących się w muzealnych zbiorach. Każda z nich jest punktem wyjścia do opowieści o przeszłości, każde zachęca do stawiania ważnych pytań: jak sobie radzili nasi przodkowie, żyjąc na Pradze, jakie wnioski z historii są pożyteczne dla nas współczesnych.

Oto komentarz Adama Lisieckiego do kilku rzadkich zdjęć historycznej Pragi:

Targowa tonie w zieleni

Ta pocztówka mówi dużo o rozwoju Pragi na początku XX w. Widzimy tu ulicę Targową na chwilę przed boomem inwestycyjnym. W latach 1910-1914 wyrosną tu wielkie czynszowe kamienice. Na przykład w miejscu parterowej zabudowy przy skrzyżowaniu Ząbkowskiej z Targową powstanie kamienica z charakterystycznym narożnikiem zwieńczonym spiczastym hełmem.

Warto pamiętać, że jeszcze 20 lat wstecz ul. Targowa była wielkim wybrukowanym placem, na którym sprzedawano "mydło i powidło" z rozkładanych stoliczków. Kursowały konne tramwaje, a w powietrzu wirował kurz. Możemy przypuszczać, że decyzja władz Warszawy o uporządkowaniu tego miejsca ? stworzeniu wielkomiejskiego bulwaru ? zachęciła prywatnych inwestorów do stawiania coraz wyższych i ładniejszych kamienic.

Na pocztówce na środku ulicy, widzimy elegancko zagospodarowane zieleńce z ogrodzeniem. To efekt starań głównego ogrodnika Warszawy - Franciszka Szaniora - oraz grupy osób działających w ramach Komitetu Plantacyjnego. Na przełomie XIX i XX w. Komitet postawił sobie za cel stworzenie bardziej przyjaznej dla mieszkańców przestrzeni w mieście, a ich praski eksperyment można zaliczyć do bardzo udanych: oprócz Targowej, szpalery drzew pojawiły się np. na Wileńskiej, Stalowej i Radzymińskiej. Odnoszę wrażenie, że motywacje Komitetu często przypominają jako żywo zapał współczesnych nam aktywistów walczących o zieleń dla Warszawy.

Bulwary widoczne na zdjęciu zostały ukończone w 1901 r. W kolejnym roku dostawiono ławki, hydranty i ogrodzenia. Co ciekawe, te ostatnie nie spotkały się z pełnym zrozumieniem mieszkańców. Pojawiały się protesty. Zwracano uwagę, że w ten sposób trawniki przestają być dostępne dla rodziców z dziećmi. Komitet Plantacyjny swoje decyzje argumentował troską o stan zieleni i drzew, permanentnie niszczonych przez wspinające się na nie dzieci i? pasące się tam wieczorami kozy. Ten argument stracił na ważności, choć współcześnie podobny spór trwa o psy. Znowu okazuje się, że pod koniec XIX w. i obecnie rozmawiamy o podobnych problemach.

Na tym zdjęciu widzimy straż obywatelską pozującą przy ul. Jagiellońskiej w ciężkich czasach I Wojny Światowej. Zadaniem straży było patrolowanie okolicy w celu utrzymania porządku. A o ten było trudno - musimy pamiętać, że przez pewien okres Praga pozostawała odcięta od Warszawy. Zburzenie mostu Kierbedzia przez uciekających Rosjan przecięło przewody dostarczające na Pragę wodę, gaz i elektryczność. Brak tych ostatnich spowodował niemożność oświetlenia ulic, co sprzyjało drobnej przestępczości. Straż, utworzona z samych mieszkańców Pragi, kwestie bezpieczeństwa wzięła na swoje barki - to był wspaniały przejaw społeczeństwa obywatelskiego.

W czasie wojny zawiązały się także m.in. Praski Komitet Obywatelski i Towarzystwo Przyjaciół Pragi oraz Związek Stowarzyszeń Praskich, który chciał wspólnym głosem rozmawiać z miastem Warszawa. Szczególnie budujące się dziś wydaje, że kierownictwo takich oddolnych inicjatyw sprawowały wysoko postawione osoby: dyrektorzy fabryk działających na Pradze, lekarze, proboszczowie.

Lunapark zapadł w pamięć mieszkańców. Wraca we wspomnieniach osób, które jeszcze dziś przychodzą do Muzeum Warszawskiej Pragi. Pamiętają je jako miejsce niezwykłe: były tam karuzele, beczki śmiechu, krzywe lustra, koncerty. To co lud potrzebuje do zabawy, choć może nie była to rozrywka wysokich lotów.

Pomysł budowy lunaparku na terenie Pragi wyszedł z magistratu w latach 20. ubiegłego wieku. Został zrealizowany we współpracy z prywatnym przedsiębiorstwem. Dziś nazwalibyśmy to partnerstwem publiczno-prywatnym. Przedsiębiorca dzierżawił fragment parku i czerpał korzyści z biletów. Po kilku latach biznes przyniósł jednak straty i opieka nad miejscem została powierzona Obywatelskiemu Komitetowi Pomocy Społecznej. Zmieniono także nazwę na "Sto pociech".

W początkowej fazie lunapark działał na terenie obecnego ogrodu zoologicznego. Potwierdza to jedno z niewielu zdjęć, na którym widać wspólną bramę przy ul. Ratuszowej prowadzącą do obydwu tych przybytków. Od 1929 r. ogród zoologiczny zaczął się rozbudowywać i wypchnął lunapark do Parku Praskiego. Przez następne lata funkcjonował on w jego części sąsiadującej z mostem.

To zdjęcie pokazuje scenę, która wciąż jest częstym elementem praskich podwórek. Fotografię zrobiono kilkanaście lat temu w obecnej siedzibie Muzeum Warszawskiej Pragi, oczywiście jeszcze przed jej adaptacją na cele kulturalne. Widoczna drewniana galeryjka musiała pełnić ważne funkcje w codziennym życiu. Z pewnością spotykali się tu sąsiedzi, niektórzy na dole wywieszali pranie. W wielu miasteczkach świata wciąż można spotkać takie sceny rodzajowe - suszące się pranie na podwórkach to bardzo malownicze sytuacje. I odważne, bo w końcu jest to dzielenie się swoją prywatnością.

Trudno na zdjęciu rozpoznać okolicę, która od dekad należy do ulubionych miejsc warszawiaków. To oczywiście fragment Saskiej Kępy w latach 20. ubiegłego wieku, na kilka lat przed przemianą w najpiękniejszą willową dzielnicę stolicy. Nie da się ukryć, że czynnikiem miastotwórczym tego obszaru był wybudowany most Poniatowskiego wraz z widoczną na fotografii aleją.

Dodatkowym atutem był nowo założony Park Skaryszewski - zauważymy go w lewym górnym rogu zdjęcia. Co ciekawe, w prasie podaje się, że jednym z wydarzeń decydujących o powstaniu tego parku miała być? wycinka ok. 2 tysięcy drzew pod budowę pobliskiego portu. Założenie Parku Skaryszewskiego było więc rekompensatą za te dotkliwe straty. To przykład rozsądnego myślenia o mieście, według zasad zrównoważonego rozwoju.

Zdjęcie przypomina nam również inną ważną prawidłowość: najpierw buduje się drogi, pamięta o zieleni, a dopiero potem stawia osiedla. Dobre projektowanie wymaga porządku.

Na zdjęciu uchwycono moment wznoszenia ogromnych zabudowań monopolu wódczanego przy ul. Ząbkowskiej w roku 1897. Historia lubi się powtarzać - także dziś moglibyśmy wykonać podobne ujęcie, ponieważ teren dawnej fabryki wódek jest obecnie wielkim placem budowy. Powstają nowe zabudowania, a stare przechodzą gruntowny remont.

Wróćmy jednak do zdjęcia. Pod koniec XIX w. doszło do prawdziwej rewolucji - w Cesarstwie Rosyjskim wprowadzono ustawą państwowy monopol na handel alkoholem. Blady strach padł na popularne szynki. Od tego momentu napoje wyskokowe miały być sprzedawane w określonych butelkach, w specjalnych sklepach monopolowych. Żeby wódkę magazynować i butelkować, powstawały składy wódczane - jeden z nich właśnie przy ul. Ząbkowskiej. Tak duża inwestycja musiała robić wrażenie na okolicznych mieszkańcach, ale i budzić ich zainteresowanie ? w fabryce miały bowiem pojawić się miejsca pracy, a ewentualni przyjezdni pracownicy monopolu i sąsiedniej rektyfikacji mogli potrzebować mieszkań. Ta ostatnia wiadomość z pewnością cieszyła właścicieli praskich kamieniczek.

Fotografia jest tak dobrej jakości, że pozwala nam zajrzeć na znajdującą się w lewym górnym rogu ul. Ząbkowską, jedną z ważniejszych ówczesnej Pragi. Bez trudu ujrzymy pierzeję składającą się z niskich kamieniczek, a także budynek nieczynnej już rogatki służącej do pobierania opłat. To w jej pobliżu przebiegał historyczny wał Lubomirskiego ? granica miasta. W tym miejscu chcący przewieźć towar na praski targ, musieli poddać się przykremu obowiązkowi opłacenia tzw. rogatkowego.

W albumie dokumentującym budowę składów wódczanych i rektyfikacji znajdziemy jeszcze jedną niezwykłą fotografię ul. Ząbkowskiej, tym razem w kierunku Radzymińskiej i Kawęczyńskiej. Zdjęcie jest w bardzo złym stanie, ale bez trudu dostrzeżemy na nim ówczesną niską i rzadką zabudowę oraz dość tajemniczo wyglądającą scenę rozgrywającą się na samej jezdni.

/ zbiory Muzeum Warszawy

Widać na niej zatrzymujący się niecodzienny w swym kształcie powóz ciągnięty przez dwa konie oraz dobiegające do niego liczne dzieci. Woźnica ubrany w fartuch odwraca się w ich stronę, prawą ręką dotyka czegoś przypominającego pokrywę od kotła. Czyżby za chwilkę miał z niego wyjąć ciepłą strawę i obdzielić nią głodne dzieci? To całkiem prawdopodobne - pod koniec XIX w. problem biedy narastał w całej Warszawie. Świadczyły o tym nie tylko takie obwoźne kuchnie, ale i licznie powstające przytułki.

Kolekcja Muzeum Warszawy zawiera wiele zdjęć obrazujących Pragę. Pośród nich brakuje jednak widoku chyba najważniejszych ulic - Targowej i Wołowej - w swej dziewiętnastowiecznej odsłonie. To zastanawiające.

fot. Kazimierz Brandel / zbiory Muzeum Warszawy

Konrad Brandel, autor wyjątkowej urody fotografii przedstawiających życie na prawym brzegu Warszawy z tego okresu, odwiedził m.in. targ koński między dzisiejszymi ulicami Jagiellońską i Zamoyskiego. Czy wykonał także ujęcie głównej arterii ówczesnej Pragi? A może była za mało atrakcyjnym tematem? Tego nie wiem. Pozostaje nam więc zadowolić się wykonaną przez Brandla w 1892 r. fotografią głównej bramy wejściowej słynnego Bazaru Różyckiego. Handlarze, "mydło i powidło", przechodnie, gromadki rozczochranych dzieci - być może to zdjęcie w pełni oddaje klimat, jaki mógł panować tuż obok, na centralnych ulicach ówczesnej Pragi.

----------------------

Spotkania "Sekrety starych ilustracji" prowadzone przez Adam Lisieckiego odbywają się co miesiąc, w czwartki w Muzeum Warszawskiej Pragi. Szczegóły na? muzeumpragi.muzeumwarszawy.pl