Jarmark Europa, orientalne budy na pl. Konstytucji czy wesołe miasteczko na pl. Defilad pamiętają wszyscy. Kiedy o nie pytam, na twarzach błądzą wstydliwe uśmiechy. Lata 90. w Warszawie? Obciach przecież. Ale też urok miasta na dorobku, próbującego radzić sobie w kompletnie innej rzeczywistości, rozczulająco zachwyconego tandetą płynącą z mitycznego Zachodu.
Warszawa w 1993 roku, fot. Sławomir Kamiński / Agencja Gazeta
W poszukiwaniu kultowych miejsc lat 90. zaglądam do archiwum "Wyborczej", gdzie z kronikarską dokładnością odnotowane są ceny niedostępnych wcześniej towarów, doniesienia o otwarciu pierwszych supermarketów. Warszawa była wtedy chaotyczna, jaskrawo kolorowa, chałupnicza. Trudno ją dziś sobie przypomnieć, gdy spogląda się na panoramę wieżowców i jeździ eleganckim metrem. A przecież dzieli nas od niej jedno pokolenie. To oznacza, że można już wspominać.
"Dostęp do kultury magnetowidowej jest prawem każdego człowieka" - czytam w "Stołecznej" z 1992 r. Nie, to nie prześmiewcza trawestacja PRL--owskich haseł propagandowych, ale motto działającej w latach 90. tzw. partii posiadaczy magnetowidów, która za cel postawiła sobie upowszechnianie filmów wideo, a więc kopiowanie ich bez oglądania się na prawa autorskie. Dźwięk co prawda trzeszczał, obraz skakał, ale czarne pudełka stały się najbardziej pożądanym przedmiotem codziennego użytku epoki transformacji. Wypożyczalnie kaset wyrastały jak grzyby po deszczu, na półkach stały "Rambo" i "Park Jurajski".
Handel mięsem w latach 90. W tle wypożyczalnia kaset wideo, fot. Sławomir Kamiński / Agencja Gazeta
Przegrywano też kasety magnetofonowe. Działały w Warszawie specjalne punkty, tzw. przegrywalnie, m.in. na piętrze Domu Handlowego "Merkury" czy na Nowolipiu. "Na ladzie znajdował się czarny notes z wypisanymi płytami, które można było zamówić. Kasety mogłam odebrać na drugi dzień. Wracając tramwajem na Bielany, słuchałam ich na walkmanie" - wspominała Sylwia Chutnik.
Wydział Przestępstw Gospodarczych zarekwirował pirackie kasety, 1993 rok, fot. Sławomir Kamiński / Agencja Gazeta
Lata 90. to także pierwsze płyty kompaktowe. Również takie, o których pojęcia nie mieli sami muzycy. W 1993 r. "Stołeczna" pisała o albumach, które nigdy nie zostały wydane, sprzedawanych w sklepie Digital w Al. Jerozolimskich. Np. kompakt Annie Lenox "Cold Unplugged", na którym rodzimi piraci samodzielnie ustalili listę jej największych przebojów. "Sama Lenoxowa nie ma pojęcia, że taką płytę wydała" - komentował nasz dziennikarz.
"Terenu wokół restauracji McDonalda strzegła silna grupa ochroniarzy wyposażona w krótkofalówki, a do środka mogły się dostać tylko osoby z zaproszeniami" - relacjonowaliśmy dzień przed otwarciem pierwszej restauracji amerykańskiej sieci fast food w 1992 r. 17 czerwca przed lokalem przy ul. Marszałkowskiej 124/136 (dobudówka rozebranego już domu towarowego Sezam) ustawiła się monstrualna kolejka. Wstęgę przeciął ówczesny minister pracy i polityki społecznej Jacek Kuroń, bo firma wspomogła biedne dzieci. Na otwarciu byli Agnieszka Osiecka i Kazimierz Górski.
Otwarcie pierwszego McDonald'sa, 1992 rok, fot. Grzegorz Press PAP/CAF
Tylko tego dnia sprzedano tu tysiące hamburgerów. Ówczesny szef McDonald's Polska Tim Fenton twierdził, że firma obejdzie się bez wielkiej kampanii reklamowej, bo "wystarczy otworzyć drzwi, uśmiechać się i pilnować, by nie zabrakło frytek". - Wspominam to otwarcie z lekkim zażenowaniem, ale przyznam się, że w latach 90., wyjeżdżając na Zachód, sam stołowałem się w McDonaldzie. Jako przybysz z biednego Wschodu mniej byłem speszony niż w eleganckiej restauracji, bo znałem menu, ceny, sposób obsługi - wspomina Maciej Nowak, nasz krytyk kulinarny.
Otwarcie pierwszego McDonald'sa, 1992 rok, fot. Grzegorz Press PAP/CAF
"Zapiekanka to długa buła ze śladową ilością sera i pieczarek. Kosztuje 9 tys. zł" - definiowaliśmy w "Stołecznej" w 1994 r. Podawana była zwykle z przyczepy kempingowej i stała się królową ulicznej gastronomii lat 90. Takich budek z zapiekankami było w mieście pełno, ale jedno miejsce przyciągało wszystkich: pętla nocnych autobusów na ul. Emilii Plater między Świętokrzyską a Dworcem Centralnym.
Budka z zapiekankami, 1992 rok, fot. Sławomir Kamiński / Agencja Gazeta
Genezę zapiekanki tak przedstawia Maciej Nowak: - Sięga lat 70. Dzięki Gierkowi sprowadzono do Warszawy wózki do hot dogów z baniakami do gotowania parówek i szpikulcami do bułek. Ale w stanie wojennym zabrakło parówek, zastąpiono je suszonymi grzybami. Smakiem Warszawy były więc bułki jak do hot dogów z wepchniętymi w dziurę pieczarkami. W drugiej połowie lat 80. wyewoluowało to do stadium znanych nam dziś zapiekanek, których okres świetności rzeczywiście przypada na lata 90.
Dziś tzw. zapieksy zajadają hipsterzy w wersji z chorizo lub jarmużem.
"W każdej z budek z wietnamskim jedzeniem ustawionych w Śródmieściu dziennie posila się ok. 100 osób. Za niespełna 5 zł zjeść można tam danie skomponowane z ryżu, mięsa i jarzynowej okrasy" - można było przeczytać w "Stołecznej" w 1995 r. Najwięcej takich barów powstało na pl. Konstytucji. Skośnoocy kucharze karmili tam na słodko-kwaśno przez całą dobę.
"Do Wietnamczyka" wpadało się wieczorem lub nocą. - Zaczęliśmy zasuwać w rozmaitych korporacjach, a to było miejsce, gdzie nawet kończąc pracę bardzo późno, można było coś fajnego zjeść - wspomina Maciej Nowak.
Bar wietnamski na placu Konstytucji, fot. Adam Kozak / Agencja Gazeta
Wietnamczycy zjechali do Polski w latach 80. na studia do bratniego kraju socjalistycznego. - Po upadku komuny przestali otrzymywać wsparcie ze strony swojego rządu, musieli jakoś dać sobie radę, wzięli się za uliczną gastronomię - opowiada Nowak. - Warszawiaków przyciągała kulinarna egzotyka. Lata 90. to czasy aspiracyjne, małpowania wzorów z zagranicy.
"Te same indyjskie sukienki, dżinsowe kurtki, chińskie tenisówki, stosy płyt kompaktowych w pasiastych plastikowych torbach. Obca mowa dobiegająca ze wszystkich stron, śniade twarze handlarzy za składanymi łóżkami i przenośnymi stolikami" - tak w 1997 r. opisywaliśmy Stadion Dziesięciolecia. W latach 90. zjechała tu cała Europa, ale ta, która nie mówiła ani po angielsku, ani po niemiecku. Byli Rosjanie, Ormianie, Wietnamczycy. Rozkwitł Jarmark Europa.
Jarmark Europa w 1996 roku, fot. Wojciech Druszcz / Agencja Gazeta
- Mieszkańcy azjatyckich krajów kojarzyli wtedy z Polską jedynie dwa słowa: Wałęsa i stadion - mówi Andrzej Sapija, który w 1997 r. zrealizował dla TVP dokument "Stadion, czyli Jarmark Europa". Obroty targowiska wyniosły wtedy prawie 2 mld zł, co stawiało stadion w rzędzie pięciu największych przedsiębiorstw w Polsce.
Stadion X-lecia w 2001 roku, fot. Jacek Marczewski / Agencja Gazeta
"Zaraz za bramą wpada się w błoto - kiedyś plac wysypano żwirem, ale już się wytarł" - pisaliśmy w 1994 r. Na placu Defilad jak w lustrze odbijała się epoka transformacji. Powstał tu bazar ze szczękami, który ze względu na lokalizację uchodził za targowisko pierwszej kategorii (można było tu kupić przede wszystkim ciuchy i pirackie płyty). Szczęki wyewoluowały w blaszane hale, szyderczo nazywane "warszawskimi Sukiennicami".
Hala Uniwersalu na pl. Defilad - 1993 r., fot. Sławomir Kamiński / Agencja Gazeta
Plac dostarczał też rozrywki pierwszej kategorii. Do połowy lat 90. działało tam wesołe miasteczko Cricoland. - Dla mnie to jeden z bardziej intensywnych obrazów początków transformacji. Zapowiedź, że teraz będzie kolorowo, nowocześnie, światowo - wspomina Agnieszka Wiśniewska, dziennikarka "Krytyki Politycznej". Do Cricolandu przyjeżdżała z rodzicami spod Warszawy. - Jechało się do stolicy specjalnie do lunaparku, w którym ustawiały się ogromne kolejki. Było to okropnie tandetne i fajansiarskie, ale było życie na tym placu - dodaje. - Całe lata 90. można tym placem opisać: był i kicz, i tania rozrywka, i pazerność, bo wyposzczeni po PRL-u ludzie mogli wreszcie kupować i konsumować.
Centrum Cricoland w 1992 r., fot. Sławomir Kamiński / Agencja Gazeta
Fot. Sławomir Kamiński / Agencja Gazeta
"Kilkaset osób tłoczących się przed wejściem do dawnego kina W-Z na Woli, czająca się grupka groźnie wyglądających skinów i tylko dwóch policjantów - wszystko to nie zapowiadało wspaniałej atmosfery, jaka panowała na koncercie Kultu" - pisaliśmy w 1992 r. Koncert zainaugurował działalność klubu muzycznego Fugazi, który zniknął z mapy Warszawy równie szybko, jak się pojawił - 11 miesięcy później. Narobił jednak sporego zamieszania. - Byliśmy pierwszym miejscem w Warszawie, gdzie rockowe koncerty odbywały się na żywo właściwie codziennie. Grali i bywali u nas najwięksi: Kult, Dżem, Hey, Acid Drinkers, Wilki. Sam tańczyłem w tłumie z Czesławem Niemenem i Tadeuszem Nalepą - opowiada Waldemar Czapski, założyciel klubu.
Koncert Kultu inaugurujący działalność klubu Fugazi, fot. Sławomir Kamiński / Agencja Gazeta
Do Fugazi ściągały takie tłumy, że ludzi trzeba było polewać z dachu wodą. Czapski: - Jurek Owsiak, nasz wodzirej, polewał i krzyczał: "Odsuńcie się! Nie ma miejsca!". Dziś trudno to sobie wyobrazić.
Tłumy w klubie Fugazi, 1992 rok., fot. Sławomir Kamiński / Agencja Gazeta
W tym samym roku Warszawa otworzyła się na zgoła inne doświadczenia muzyczne. Powstały Filtry, pierwsze miejsce na clubbing. Kolorowe, industrialne wnętrze, koncerty w duchu funk, reggae, rocka. Przychodziły tu tłumy. "Dziś z Filtrami jest trochę jak z Legionami Piłsudskiego albo uczestnikami koncertu Stonesów w Kongresowej. Jeśliby zliczyć wszystkich, którzy regularnie bawili się na ul. Krzywickiego, uzbierałoby się małe miasto. Tak właśnie rodzą się legendy" - pisał dziennikarz Łukasz Kamiński.
"Warto stale szkolić swój gust, odwiedzając wystawy wzornictwa i sztuki, antykwariaty, a także sklepy meblowe z aspiracjami (np. Ikea)" - radziliśmy w 1993 r. urządzającym mieszkanie. Szwedzi swój pierwszy sklep meblowy postawili w młodej i pełnej bloków dzielnicy Ursynów. Szybko powstał kolejny w Alejach Jerozolimskich i prawdziwy gigant w Jankach, którego w ciągu kilku dni po otwarciu odwiedziło 75 tys. osób. - Wszyscy przyzwyczajeni do tego, że salony meblowe w PRL-u to stała wystawa jak w muzeum, ogrodzona sznurem z zakazem dotykania, mogli nagle "u Szweda" siadać do woli na fotelach, krzesłach, sofach, kłaść się na materacach, dobierać ich wielkość i twardość do swoich potrzeb, a na dodatek wszystko to kupić - wspomina nasz dziennikarz Dariusz Bartoszewicz.
Sklep Ikea w Al. Jerozolimskich w 1992 r., fot. Sławomir Kamiński / AG
Model kupowania zrewolucjonizowały pierwsze galerie handlowe, zwłaszcza luksusowa Panorama z 1993 r., choć między marmurami, afgańskim onyksem, niklem, szkłem i fontannami zakupy robili głównie zamożni (pozostali jedynie się przechadzali).
Tablica reklamująca otwarcie pierwszego sklepu Ikea na Ursynowie, fot. Sławomir Kamiński / AG
"Kinomani najpierw obejrzeli premierę najdroższego filmu w historii kina, a później skąpo odzianą Katarzynę Figurę na wybiegu dla modelek" - tak w 1995 r. opisywaliśmy premierę amerykańskiego hitu z Kevinem Costnerem w kinie Relax. Gości częstowano wodą mineralną, a po projekcji czekały na nich "inne napoje na "w"", co miało dowcipnie nawiązywać do fabuły "Wodnego świata". - Tak wyglądały wówczas premiery w najbardziej luksusowym i najpopularniejszym kinie w Warszawie. Na czerwonym dywanie zbierała się śmietanka społeczna i kulturalna Warszawy - opowiada Michał Komoń, dziś kierownik Iluzjonu, kilka lat temu - Relaksu.
Kino Relax po remoncie, 1998 rok, fot. Piotr Molęcki / Agencja Gazeta
Nieistniejące już kino działało od lat 70. w pasażu Wiecha. W połowie lat 90. przeszło gruntowny remont, stając się najnowocześniejszym w Warszawie. - Ekran o przekątnej 11 metrów, dźwięk Dolby Digital, sala na 600 widzów, wygodne fotele z Włoch. Wtedy to były rzeczy nie do pomyślenia - wspomina.
Na premierę filmu "Dziewiąte wrota" w kinie Relax przyjechał jego reżyser Roman Polański z żoną Emmanuelle Seigner, fot. Maciej Zienkiewicz
Na wysokobudżetowe produkcje z Zachodu chodziła tu cała Warszawa. Bilety sprzedawano w poniedziałek na cały tydzień - w ciągu godziny od otwarcia kasy. Potem można było je dostać tylko u koników.
"Musical "Metro" odniósł fenomenalny sukces. Ponad 700 przedstawień, wyprzedane sale, histeryczny entuzjazm nastolatek zakochanych w odtwórcach głównych ról" - czytamy w "Stołecznej" z 1994 r. Pierwsza prywatna produkcja teatralna od czasów wojny zadebiutowała na deskach Teatru Dramatycznego 30 stycznia 1991 r., tworząc swoisty mit założycielski całej dekady. Oto kompletnie różna od siermiężnych produkcji epoki PRL-u opowieść o grupce ulicznych artystów marzących o występie w prawdziwym teatrze i wystawiających swój spektakl dla pasażerów na peronach metra. Dzięki ciężkiej pracy, zaradności i talentowi w końcu przychodzi upragniony sukces.
Janusz Józefowicz podczas próby spektaklu "Grosik 2", 1995 rok, fot. Wojciech Druszcz / Agencja Gazeta
Na historię bohaterów musicalu nałożył się sukces jego twórców, wpisujący się w epokę wczesnego kapitalizmu. - To był szok dla środowiska, bo nagle okazało się, że dyplom ukończenia szkoły artystycznej nie wystarcza, że na wszystko trzeba zapracować samemu. Zorganizowałem castingi i szukałem młodych ludzi, utalentowanych i gotowych do ciężkiej pracy. Energia, jaką zaprezentowaliśmy na scenie, była czymś dotąd niespotykanym - wspomina dziś Janusz Józefowicz, reżyser spektaklu. Razem z autorem muzyki Januszem Stokłosą przejęli podupadający Teatr Buffo, zamieniając go w działające do dziś Studio Buffo.
Musical "Metro" w Teatrze Dramatycznym, fot. Maciej Zienkiewicz / Agencja Gazeta
"Mocotuv Cowboys, DA Bulls, Bazar Szembeka, Piaskersi, Warsaw Rookies, Esperal Yelonky, The Pigs, Absolutte Beginners" - w 1993 r. z kronikarską dokładnością wyliczaliśmy drużyny biorące udział w rozgrywkach WNBA, czyli Warszawskiego Nurtu Basketu Amatorskiego. Nazwy brzmiały obco, bo wyobraźnią młodych chłopaków zawładnęły drużyny zza wielkiej wody: Chicago Bulls, Los Angeles Lakers, New York Knicks. Popularnym miejscem, gdzie zbierali się miłośnicy kosza, była Agrykola. - Zacząłem tu przychodzić, gdy miałem dziewięć, może dziesięć lat - mówił w rozmowie z Łukaszem Ceglińskim 34-letni Patryk Andres, gracz drugoligowego zespołu z Piaseczna. - Nie było wtedy tartanowej nawierzchni, ale asfaltowa. Obręcze były własnej roboty, spawane. Piłka czasem odbijała się, gdzie chciała.
Koncert na Agrykoli, pierwszy dzień wiosny, 1993 rok, fot. Michał Mutor
Agrykola przyciągała także koncertami. Najsłynniejsze odbywały się w pierwszy dzień wiosny, kiedy do parku na wagary ściągali licealiści z całej Warszawy. Długowłosi, ubrani w glany i martensy słuchali Muńka Staszczyka, Kasi Nosowskiej czy Kazika.
Koncert na Agrykoli, pierwszy dzień wiosny, 2000 rok, fot. Robert Kowalewski / Agencja Gazeta
"Przez kilka lat plac nieformalnie należał do młodych ludzi jeżdżących na deskorolkach" - diagnozowaliśmy w 1999 r., obwieszczając zmiany na placu przed ówczesnym kinem Capitol (dziś teatr). Deskorolkarzy pod koniec dekady wyprosiły stamtąd rozety z kostki brukowej i kwietniki. Wcześniej równe kamienne murki przed budynkiem były miejscem spotkań wyznawców rodzącej się kultury hip-hopu. - Wtedy to jeszcze było podziemie, coś nieznanego. Jak się wchodziło do tramwaju w szerokich spodniach, to się słyszało: "O, w gacie narobił!" - wspomina raper Vienio.
Pele i Vienio (z prawej) w Warszawie w 2004 roku, fot. Bartosz Bobkowski / Agencja Gazeta
Hiphopowcy zbierali się też przed dawnym Domem Partii, a wieczorami w Hybrydach, gdzie imprezy robił DJ Volt. - Całą bandą snuliśmy się po Warszawie, zaglądaliśmy na wietnamskie jedzenie na MDM, gdzie sprzedawali też papierosy na sztuki - opowiada Vienio. - Nosiłem bluzę w kratę, zarzucałem czapkę zimową na oczy i wydawało mi się, że jestem w Compton albo w Nowym Jorku na Queens. Te grzywki, przedziałki, swetry z Turcji nas nie obchodziły. Czuliśmy się niezwyczajni, kolorowi. Ja to postrzegam nie jako czas obciachu, ale kompletnego odlotu.
Hip-hopowe graffiti na Ursynowie, 1999 rok, fot. Piotr Molęcki / Agencja Gazeta
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze