Drewniane perły architektury - zobacz je, zanim spłoną

Tę architekturę rozpropagował w końcu XIX w. rysownik Michał Elwiro Andriolli, słynny ilustrator "Pana Tadeusza". W Brzegach nad Świdrem (dziś w granicach Otwocka) założył letniskową osadę, w której zbudował pierwsze wille w stylu nadświdrzańskim. Dały one początek setkom drewnianych domów letnich w: Aninie, Międzylesiu, Radości, Miedzeszynie, Falenicy, Michalinie, Józefowie, Świdrze i Otwocku. Wiele z nich miało żydowskich właścicieli. Po wojnie zmieniono je w komunalne kołchozy. Dziś najczęściej są zrujnowane, co rusz któryś płonie. Potoczna nazwa ich architektury - świdermajer - pochodzi z wiersza Gałczyńskiego "Wycieczka do Świdra": (...) Te wille, jak wójt podaje/Są w stylu "świdermajer". Na zdjęciu - świdermajer z Anina.

Dawne Uzdrowisko Gurewicza (Otwock, ul. Armii Krajowej 8) - otoczony parkiem sześcioskrzydłowy budynek, wznoszony od 1906 r. do lat międzywojennych, należy do największych obiektów architektury drewnianej w Polsce, a może i w Europie. W latach 30. obok ratusza i kasyna był najbardziej reprezentacyjnym obiektem Otwocka. Mógł przyjąć 80 gości. Do ich dyspozycji oddawano ?prócz pięknych pokojów imponującą stylowością dekoracji salę jadalną, obszerną bawialnię, zaciszną ze smakiem urządzoną czytelnię (dla niepalących), salkę na piętrze" - zachwalano w informatorze o pensjonacie. W bawialni organizowano koncerty i dancingi. W jadalni i czytelni pobyt umilały malowidła ścienne pędzla Józefa Toma. Budynek miał nie tylko elektryczność i kanalizację, ale też doprowadzoną do każdego pokoju bieżącą wodę. Miał też już centralne ogrzewanie. Pensjonat  stał w znakomicie urządzonym parku. Szkoda, że od dawna wszystko to jest zamknięte na kłódkę.

Wycinane w drewnie misterne dekoracje jego werand i balkonów bliższe są dziełom koronkarek niż snycerzy. Wśród świdermajerów to numer jeden, jak Pałac w Wilanowie wśród barokowych rezydencji. Niestety, jest w fatalnym stanie. Uzdrowisko Gurewicza niedawno miało prywatnego właściciela - Polską Fundację Alzheimera. Ta doprowadziła tylko do jego dewastacji. Wyrokiem sądu odebrano jej nieruchomość i oddano pod opiekę staroście.

Starostwo w Otwocku chce znaleźć inwestora, który wyremontuje budynek z przeznaczeniem na sanatorium, szpital lub dom spokojnej starości  Niedawno mówił o tym w "Gazecie Stołecznej" wojewódzki konserwator zabytków Rafał Nadolny. Sposobem na przyciągnięcie inwestorów ma być możliwość wystawienia na tej samej działce nowego obiektu. Konserwator już się na to zgodził. Trwają przygotowania do sprzedaży. Porośnięta drzewami działka (1,1 ha) wraz z drewnianym budynkiem (2,7 tys. m kw. powierzchni użytkowej) w ciągu kilku miesięcy zostanie wystawiona na wolnym rynku. Powód: starostwa nie stać na remont historycznego pensjonatu, który stoi pusty i niszczeje. Zgodę na zbycie musi jeszcze tylko wydać wojewoda, lecz z jego strony sprzeciwu też raczej nie będzie.

Świdermajer przy Warszawskiej 24 w Otwocku jest zwrócony frontem do ulicy. Ma werandy z przeszklonymi kolorowymi szybami na parterze i otwarte na piętrze. Na tej samej posesji stoją resztki murowanej willi Julia (ul. Warszawska 23, na zdjęciu z lewej), niegdyś jednego z symboli Otwocka. W końcu XIX w. postawił ją Maurycy Karstens, właściciel przedsiębiorstwa budowlanego w Warszawie. ?Posiada obszerne pokoje dobrze umeblowane i często późną jesienią bywa jeszcze zamieszkiwany. Pomieścić może 2-3 rodziny i w części lub w całości jest do wynajęcia" - pisał o domu pierwszy monografista Otwocka Edmund Diehl. W XX w. kolejny właściciel Julii - dr A. Kowalski - założył na tym terenie inhalatorium, zakład hydropatyczny i pijalnię wody mineralnej Motor.

Na narożniku ul. Kościuszki pod nr. 15 w Otwocku stoi drewniana willa Podole zbudowana w końcu XIX w. przez Franciszka Podolskiego, założyciela pierwszej w Otwocku apteki działającej nieprzerwanie do 1994 r. Apteka ta sama produkowała lekarstwa. W latach 30. XX w. obok willi założono ogród, który w tym samym kształcie pozostał do dziś. Projektantem ogrodu - jak czytamy w piśmie "Mazowsze" z 1994 r. - był warszawski planista Nagay, a jego dzieło wyróżniono na wystawie w Częstochowie.

Narożnik ulic Warszawskiej i Dłuskiego w Otwocku zastawiony jest komórkami i garażami. Zza nich wyłaniają się dwa drewniane domy. Niegdyś mieściły pierwsze w Otwocku sanatorium dla Żydów doktora Władysława Przygody (ul. Warszawska 5 i ul. Dłuskiego 1). Przed wojną krążył po Warszawie żart, że na ciepłe miesiące Nalewki przenoszą się do Otwocka. Było w tym sporo prawdy. Do Otwocka jeździli ludzie niezbyt zamożni, których nie stać było na pobyt w Krynicy czy Truskawcu. Jedni szukali tu wypoczynku, inni w zachwalanym przez lekarzy otwockim mikroklimacie leczyli choroby płuc. Z roku na rok miejscowość stawała się coraz popularniejsza: 20-tysięczny Otwock przyjmował nawet 30 tys. letników i kuracjuszy. Sam też był w znacznej mierze żydowski. W chwili wybuchu wojny starozakonni stanowili trzy czwarte ogółu mieszkańców Otwocka. Po jednej stronie linii kolejowej zajmowali się handlem i rzemiosłem, po drugiej prowadzili pensjonaty.

U dr. Przygody kurowali się wyłącznie żydowscy pensjonariusze, dla których przygotowano 52 pokoje i, jak reklamowano, specjalną kuchnię dla izraelitów. Sanatorium założył w końcu XIX w. felczer Józef Przygoda. Jego syn Władysław studiował medycynę w Monachium, a praktykował we Włoszech jako asystent prof. Carla Forlaniego, wynalazcy leczenia gruźlicy za pomocą sztucznej odmy. Dr Przygoda jako pierwszy zastosował tę metodę w Polsce. Kierował swoim szpitalem do 1937r., gdy nagle zmarł. Jego sanatorium funkcjonowało jeszcze do wojny. Podczas okupacji urządzono tu siedzibę żydowskiej administracji otwockiego getta - Judenratu.

Cztery drewniane domy przy ulicy Kościelnej w Otwocku - od narożnego ze sklepem (ul. Kościelna 18) aż do zdewastowanego świdermajera (ul. Kościelna 12) - należały przed wojną do bogatego żydowskiego kupca Oszera Perechodnika, którego syn Calel był autorem wstrząsającego pamiętnika z otwockiego getta. Posiadłość miała wspólną nazwę - willa Szeliga. Mieszkania połączone z werandami Perechodnik wynajmował letnikom i kuracjuszom.

Tylko w narożnym budynku handlowano galanterią. Była też filia znanego warszawskiego sklepu kolonialnego braci Pakulskich, a na piętrze - klub inteligencji Spójnia. Perechodnik z rodziną zamieszkał w domu nr 14. Na szczycie nad werandą tego budynku zachowały się inicjały dawnego właściciela - O.P. - oraz rok wzniesienia domu: 1924.

Przy Kościelnej 19 w Otwocku za współczesnymi białymi domami ukryła się niska drewniana willa z pięknym gankiem zbudowana dla słynnego lekarza bakteriologa Odona Feliksa Bujwida, twórcy polskiej mikrobiologii.

Typowa dla tej architektury piętrowa weranda z wycinanymi w deskach dekoracjami, tzw. laubzegowymi (nazwa pochodzi od piły laubzegi). Dom ze zdjęcia zbudowała sto lat temu w Aninie przy ul. Trawiastej kolejarska rodzina Rozdziałowskich.

Część świdermajerów ma wyjątkowe szczęście - trafia w ręce ludzi, którzy ratują je za wszelką cenę, przywracają piękno. Oto przykład świdermajera w doskonałym stanie - willa Halina w Aninie. Ten dom z 1910 r. został z pietyzmem odrestaurowany przez prywatnego właściciela. Przywracanie mu dawnej świetności trwało blisko 20 lat.