Stary i Nowy Świat. Jak się zmieniała ulica

Kiedyś ulica wyglądała inaczej - domy 'tańczyły' to w górę, to w dół. Kamienice niskie sąsiadowały z wysokimi, jednopiętrowe stały blisko sześciokondygnacyjnych. Dachy miały różne spadki. Sterczały z nich podświetlane reklamy. Malowane szyldy pokrywały spore pola fasad czy ślepe ściany. Łatwo to sprawdzić na starych zdjęciach. Taki bezład, brak ujednoliconych gabarytów wysokościowych kamienic, ma swój urok. Miasto narastało w sposób organiczny przy braku szczegółowych regulacji, które były surowe w miastach Północy. Piękno ulicy wygiętej miękko w łuk z 'tańczącymi' domami ustawionymi w jednej linii utrwalił Władysław Podkowiński (kojarzony głównie z obrazem 'Szał uniesień'). Impresjonistyczny obraz 'Ulica Nowy Świat w Warszawie w dzień letni' z 1892 roku ze zbiorów stołecznego Muzeum Narodowego ukazuje miasto tętniące życiem. Środkiem Nowego Światu jadą tramwaje konne i dorożki, piesi krążą pomiędzy chodnikami, przechodzą z lewej na prawą stronę swobodnie. Przestrzeń ulicy jest dostępna dla wszystkich użytkowników równocześnie. Dopiero pojazdy o napędzie spalinowym, większa prędkość i bardziej masowa motoryzacja wymusiła segregację, wyznaczenie korytarzy dla pojazdów i dla pieszych, wyznaczanie pasów, stawianie sygnalizacji świetlnej.

Pierwsze sygnalizatory świetlne po okresie próbnym policja przejęła w 1929 r. na skrzyżowaniu Al. Jerozolimskich i ul. Marszałkowskiej. Mundurowy miał budkę (potem do piętrowej wieżyczki), z której sterował ruchem. Jak pisał Ryszard Sobczyk w serwisie Nadzór Ruchu Warszawa nr.waw.pl 'w następnych latach sukcesywnie instalowano dwukolorowe sygnalizatory świetlne sterowane ręcznie przez policjanta na skrzyżowaniach: Al. Jerozolimskich i ul. Marszałkowskiej, Al. Jerozolimskich i ul. Brackiej, Al. Jerozolimskich i Nowego Światu, ul. Żelaznej i Srebrnej, ul. Złotej i Twardej'.

W tym samym czasie w 1929 r. w Warszawie zaczęto wytyczać pierwsze oznakowane przejścia dla pieszych początkowo zaznaczając je metalowymi guzkami. Dopiero w połowie 1930 roku na ulicy pojawiły się zebry, czyli pasy. 'Pierwsze takie przejścia namalowano na skrzyżowaniu ulicy Marszałkowskiej i Chmielnej oraz na Placu Trzech Krzyży'.

W 1931 roku wprowadzono sygnalizację świetlną w typie angielskim w trzech kolorach - czerwonym, żółtym i zielonym. Uliczna sygnalizacja świetlna na skrzyżowaniu Nowego Światu z Chmielną i Foksal 'budziła niemałą sensację wśród przechodniów'. Sobczak cytował ówczesną prasę: 'Lampa sygnałowa zawieszona jest na środku Nowego Światu. Zapalana będzie w ten sposób, że szofer autobusu przejeżdżając ulica Chmielną przed domem numer 5, pociągnie za łańcuszek. Wtedy zapala się dla niego zielone światło do przejazdu przez skrzyżowanie z ul. Nowy Świat. Po półtorej minuty sygnał automatycznie zgaśnie. Chodziło o przejazd autobusu linii 'A', którego trasa wiodła ul. Chmielną, przecinała ul. Nowy Świat i wjeżdżała w ul. Foksal. Było to jedno z pierwszych sygnalizacji świetlnych w Warszawie'.

Na zdjęciu z 1932 r. widać policjanta kierującego ruchem na ulicy Nowy Świat. Funkcjonariusz stoi pod lampą zamontowaną na dużej wysokości, by był z daleka widoczny. W tle kamienice przy ul. Nowy Świat 30 i 28.

Pierwsze po II wojnie światowej sygnalizatory i przejścia dla pieszych uruchomiono 13 stycznia 1948 roku na skrzyżowaniu Al. Jerozolimskich i Nowego Światu. I znów jak przed wojną regulacja urządzeń była ręczna, za co odpowiadał już nie policjant tylko milicjant z piętrowej budki w kolorze czerwonej ale z megafonem. Komunikat głosowy zapowiadał zmianę świateł na skrzyżowaniu. Na zdjęciu widok skrzyżowania Nowego Światu z Alejami Jerozolimskimi dekadę później - z 1958 r.

TADEUSZ ROLKE

W latach 50. korków nie było, choć fotograficy chętnie wyczekiwali na dużych skrzyżowaniach ze światłami, by uwiecznić samochody i stworzyć wrażenie miasta z zakorkowanymi ulicami. Samochody prywatne stanowiły rzadkość. Przeważały wozy służbowe w kolorze czarnym. Dygnitarze rozpierali się w starych amerykańskich chevroletach i nowych humberach. Bezpieczniacy preferowali tzw. cytryny, czyli citroeny. Zwykli mieszkańcy przemieszczali się tłumnie i łokciami walczyli o miejsce w komunikacji publicznej. Pasażerowie tramwajów oblepiali wszystkie wystające elementy tworząc na zewnątrz tzw. winogrona.

Ulice szarej i prowincjonalnej Warszawy ożywił V Światowy Festiwal Młodzieży. Tysiące ludzi zjechało z całego świata, także z Zachodu. Była to 'młodzież postępowa' ale pełna radości życia. Barwne korowody przetaczały się przez ulice, tańczono na placach, grano muzykę tradycyjną i bardziej nowoczesną. Żelazna kurtyna zaczęła się rozszczelniać.

Na zdjęciu u góry (z 1955 r.) Widoczne na Nowym Świecie samochody osobowe - pośrodku na drugim planie prototyp samochodu Syrena 100.

Poniżej zdjęcie z tego samego roku przedstawia Nowy Świat u zbiegu z Alejami Jerozolimskimi. Widoczna zabudowa ul. Smolnej i pusty plac po prawej, gdzie dziś znajduje się skwer.

NAC

Ostatnie zdjęcie to widok ulicy w stronę Al. Jerozolimskich z lat 1957-59.

NAC

Lata 50. przypominają się dziś na rogu Nowego Światu i Alej Jerozolimskich. Te wspomnienia wywołuje socrealistyczna kamienica Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy. Została ukończona w 1950 r. Nad witrynami parteru na płytach piaskowca widnieje napis: 'Cały naród buduje swoją stolicę'. Przed wojną i potem w trakcie okupacji w budynku działał 'Cafe Club' ale wtedy był on dostępny tylko dla Niemców. Gwardia Ludowa do knajpy dwukrotnie wrzuciła granaty w 1942 i 1943 roku. Tę akcję przypomina łącznik z sąsiednim budynkiem z przejściem bramnym ozdobionym mozaiką autorstwa Władysława i Wandy Zychów. Miejsce dawnego Międzynarodowy Klub Książki i Prasy zajął w latach 90. Empik.

FRANCISZEK MAZUR

Dla przypomnienia: jeszcze kilka lat temu kamienica była mało widoczna. Krzykliwe reklamy zasłaniały ją niemal całkowicie.

W latach 50 i 60. weselszą twarz Warszawy - i mniej oficjalną - można było zobaczyć w kawiarniach i restauracjach, w klubach i na potańcówkach. Czyli głównie pod dachem i w budynkach. Przykład to zdjęcie, które Tadeusz Rolke zrobił w 1957 r. podczas rewii mody w kawiarni Nowy Świat.

TADEUSZ ROLKE

Radosne tłumy okupowały ulice z rzadka, np. na pochodach 1-majowych czy na festynach 'Trybuny Ludu'. Dlatego tak niezwykłe jest to zdjęcie Nowego Światu, który ma w sobie nastrój znany z parad urządzonych z różnych okazji w miastach amerykańskiej czy juwenaliów w miastach zachodnich. Niezwykłego na tamte czasy kolorytu nadali Nowemu Światu studenci Akademii Sztuk Pięknych. Przyszli artyści popuścili wodze fantazji zamieniając ciężarówki w iście karnawałowe platformy.

Dziś skrzyżowanie Nowego Światu z Alejami Jerozolimskimi to rondo z Palmą. Oficjalny patron, czyli generał Charles de Gaulle odszedł w cień. Mimo że jego pomnik stoi na cokole przy Centrum Bankowo-Finansowym 'Nowy Świat'.

Palma to projekt artystyczny Joanny Rajkowskiej, który wzbudzał swego czasu wielkie emocje, w tym ostre protesty. Oficjalna nazwa instalacji brzmi 'Pozdrowienia z Alej Jerozolimskich'. Sztuczna palma daktylowa o wysokości ok. 15 m stanęła w 2002 r. Artystka początkowo marzyła, by jej szpalery ozdobiły całe Aleje. Koszt okazał się zbyt duży. W czasie remontu palma uzyskała w 2007 r. bardziej realistyczną korę. Wtedy też wymianie uległy liście, nowe wyglądają na bardziej sztuczne. Często stoi pod nim zaparkowany radiowóz drogówki. Warszawiacy nazywają teraz mundurowych gliniarzami z 'Miami Vice', tylko Afroamerykanina brak.

Prawdziwa rewolucja dokonała się na Nowym Świecie z okazji 400-rocznicy stołeczności Warszawy czyli w 1996 r. Na zdjęciu widać ulicę tuż przed zmianami. Ekspresowo, bo w 133 dni udało się przebudować ulicę według projektu urbanisty Krzysztofa Domaradzkiego.

SŁAWOMIR KAMIŃSKI

Jezdnie zwężono z 14 do 7 metrów, chodniki powiększyły się prawie dwukrotnie. Wprowadzono zakaz wjazdu dla samochodów prywatnych (jest nagminnie łamany). Półdeptakiem mogą formalnie przejeżdżać tylko autobusy, taksówki i pojazdy uprzywilejowane. Początkowo chodniki od jezdni rozgraniczyły rzędy zielonych słupków, by samochody nie wjeżdżały na chodniki. Szybko zaczęły rdzewieć. Zniknęły. Dziś rolę antysamochodowych zapór pełnią donice z kwiatami.

Dziś chodzą po nim tłumy. Po remoncie ulicy rozkwitły biznesy w parterach kamienic. Aż się roi od kawiarni i restauracji, które w sezonie wystawiają ogródki, stoliki i krzesła. Nowy Świat latem zamienia się w weekendy w deptak i przestrzeń tylko dla pieszych. Tegoroczny sezon potrwa do połowy października.

Fot. Filip Klimaszewski / Agencja Gazeta

Trakt Królewski - prawdziwy salon miasta - to ulubiona trasa przemarszu różnych manifestacji i grup protestu a także przejazdów Masy Rowerowej (w piątek była ostatnia), rolkarzy czy pochodu zombie. Miejskie życie pokazuje tu bardzo różne twarze.