W drugiej połowie XIX i na początku XX w. praski krajobraz był gęsto usiany kominami. Zakłady przemysłowe przenosiły się tu z szybko rozwijającego się Śródmieścia, powstawały też nowe. Bliskość kolei zachęcała do inwestycji i w dzielnicy działało przynajmniej kilkadziesiąt dużych fabryk najróżniejszych produktów – od pończoch, marmolady, śrubek po kasy pancerne i tory kolejowe.

—————————————

MAPA FABRYK NA PRADZE

Na mapie poniżej zaznaczyliśmy stare fabryki na Pradze.

  • na zielono - przerabiane na osiedla mieszkaniowe
  • na niebiesko - z funkcją kulturalną
  • na czerwono - w ruinie
  • na szaro - inne funkcje

Zdjęcia: Adam Stępień, Franciszek Mazur, Jakub Chełmiński

—————————————

To na Pradze pracowali i mieszkali robotnicy wyciągani potem na socjalistyczne sztandary. Stefan Okrzeja, działacz niepodległościowy i socjalistyczny, powieszony w 1905 r. za udział w zamachu na posterunek policyjny, mieszkał przy ul. Wołowej (dziś Targowa) i jako dziecko pracował w lokalnej emalierni. Karol Wójcik, komunistyczny działacz partyjny i związkowy, przez ponad 20 lat pracował w Belgijskiej Fabryce Drutu, czyli popularnej „Druciance” przy ul. Objazdowej na Szmulkach.

W czasie II wojny światowej Praga była stosunkowo mało zniszczona, ale akurat przemysł ucierpiał najbardziej. Po wojnie wiele fabryk po upaństwowieniu wznowiło działalność. Powstały też nowe, jak Fabryka Samochodów Osobowych, która w szczytowym momencie zatrudniała nawet 20 tys. osób.

Dziś zakładów z taką liczbą pracowników już nie ma. W FSO pracuje tylko część biurowa: zarząd i kadry, które udostępniają archiwum byłym pracownikom. Produkcja stanęła kilka lat temu.

Lista wielkich zakładów na Pradze

Według danych Urzędu Statystycznego w Warszawie na Targówku i obu Pragach jest tylko 25 firm z zatrudnieniem powyżej tysiąca osób. Ale i te dane są mylące. Na liście znajdujemy m.in. Carrefour Polska czy Leroy Merlin Polska – główne siedziby mają w Galerii Wileńskiej, ale wiadomo, że zatrudniają osoby w całym kraju. Podobnie jak formalnie zarejestrowane na Pradze PKP Polskie Linie Kolejowe, Przewozy Regionalne czy Totalizator Sportowy.

————————————————

Zakłady pracy na Pradze Płn., Płd. i Targówku z zatrudnieniem powyżej tysiąca osób:

  • AGROS NOVA
  • SIEMENS
  • KOLEJE MAZOWIECKIE - KM
  • PRZEDSIĘBIORSTWO NAPRAW INFRASTRUKTURY
  • CENTRUM NAUKOWO-PRODUKCYJNE ELEKTRONIKI PROFESJONALNEJ "RADWAR" S.A.
  • PAŃSTWOWE ZAKŁADY TELETRANSMISYJNE "TELKOM-PZT"
  • PEPSI-COLA GENERAL BOTTLERS POLAND
  • WYDAWNICTWO BAUER SPÓŁKA
  • WARS
  • PLUS BANK
  • TELEWIZJA POLSAT
  • WOJSKOWY INSTYTUT MEDYCZNY
  • "ALCHEMIA" SPÓŁKA AKCYJNA
  • CARREFOUR POLSKA
  • POLSKI ZWIĄZEK GŁUCHYCH
  • LEROY-MERLIN POLSKA
  • J&P - AVAX ODDZIAŁ W POLSCE
  • BORYSZEW
  • TOTALIZATOR SPORTOWY
  • PRZEWOZY REGIONALNE
  • PKP POLSKIE LINIE KOLEJOWE
  • SAMODZIELNY ZESPÓŁ PUBLICZNYCH ZAKŁADÓW LECZNICTWA OTWARTEGO WARSZAWA PRAGA-PÓŁNOC
  • PROCTER AND GAMBLE OPERATIONS POLSKA
  • MAZOWIECKI SZPITAL BRÓDNOWSKI
  • INWEMER SYSTEM

————————————————

Większe zakłady znajdujemy jeszcze na Kamionku. Siemens ma siedzibę w miejscu dawnych Zakładów Wytwórczych Urządzeń Telefonicznych przy ul. Żupniczej. Branża nawet ta sama, choć nikt już nie robi tu telefonów. Teraz Siemens zatrudnia inżynierów, którzy pracują nad nowymi technologiami.

Paradoksalnie, najmniej zmieniła się działalność najbardziej znanego zakładu w dzielnicy – fabryki słodyczy Wedel. W okolicy wciąż czuć zapach czekolady, choć właścicielem jest już spółka Pepsi-Cola General Bottlers Poland.

Dużo osób znajduje miejsce pracy na Targówku Fabrycznym, choć nie widać tego na liście Urzędu Statystycznego. Znajdujemy na niej tylko Procter and Gamble przy ul. Zabranieckiej, bo to fabryka pampersów na całą Europę Środkową. Obok mieszczą się spore biura call center (m.in. Cyfrowego Polsatu), ale ponieważ często nie zatrudniają na etat, to i statystki nie odnotowują takich miejsc jako duże zakłady pracy.

Wielkie fabryki z PRL-u upadły lub sprzedają ziemię i uciekają z miasta. Tak zrobiły choćby Zakłady Przemysłu Tłuszczowego, które przez lata spowijały Targówek Mieszkaniowy tłustą mgiełką. Nowy właściciel, ZT Kruszwica, przeniósł produkcję poza Warszawę, a atrakcyjne tereny przy ul. Radzymińskiej sprzedał w zeszłym roku deweloperowi za 72 mln zł. Wkrótce zacznie się budowa osiedla.

Mieszkania w fabrykach

To najczęstszy los, który czeka też XIX-wieczne fabryki, choć na szczęście nie zawsze są burzone. Wiele z nich dostaje drugie życie, czyli są adaptowane na mieszkania i lofty. Kilka tygodni temu firma Okam Capital rozpoczęła budowę osiedla Bohema na terenie przedwojennej fabryki Schicht-Lever (później Pollena-Uroda) przy ul. Szwedzkiej 20. W Koneserze przy Ząbkowskiej osiedle powstaje od kilku lat. Podobnie w Soho na Kamionku, czyli w dawnej fabryce Pocisk. To trzy przykłady traktowania historycznej tkanki z należną atencją i wykorzystywania jej marketingowo. Budynki są odrestaurowywane, stają się eksponowanymi elementami założeń urbanistycznych.

Są też przykłady tylko symbolicznego zachowania lub odtworzenia historycznych budynków. Fragmenty manufaktury pończoszniczo-trykotowej zostały utrwalone w bryle nowej inwestycji przy ul. Okrzei. Apartamentowiec Krowia 6 w Porcie Praskim powstał w miejscu spalonej fabryki metalowych okuć. Historyczne cegły zachowano tylko częściowo w elewacji.

Do fatalnych wpadek deweloperów trzeba zaliczyć zburzenie XIX-wiecznej parowozowni przy Wileńskiej i wybudowanie w tym miejscu bloków mieszkalnych oraz sklepu Lidl, tylko w teorii nawiązującego do historycznego kształtu budynku.

W gminnej ewidencji zabytków znajduje się m.in. układ ulicy Kawęczyńskiej z historyczną nawierzchnią brukową i torowiskiem tramwajowym
W gminnej ewidencji zabytków znajduje się m.in. układ ulicy Kawęczyńskiej z historyczną nawierzchnią brukową i torowiskiem tramwajowym ADAM STĘPIEŃ

Proces adaptacji do funkcji mieszkaniowych trwa i przykładów – oby tych dobrych – będzie zapewne przybywać. Duża inwestycja na ponad 100 mieszkań powstaje choćby między Radzymińską a Kawęczyńską 9/13, czyli w dawnej fabryce farb Pigment (wcześniej makaronów Napoli). Podobny los czeka budynki Polskich Zakładów Optycznych przy ul. Grochowskiej.

Kultura w fabrykach

Dawne zakłady przerabiane są nie tylko na mieszkania. Zaskakująco często na Pradze służą jako obiekty kultury. Pierwsza była słynna Fabryka Trzciny przy ul. Otwockiej 14. W 2003 r. Wojciech Trzciński otworzył prywatne centrum kultury w dawnej Fabryce Polskiego Przemysłu Gumowego „PePeGe”. Zanim usadowił się tu producent słynnych tenisówek (pepegów), produkowano tu także marmoladę i konserwy. Od niedawna miejsce ma nowego właściciela i działa pod nazwą Mała Warszawa.

Do niedawna Fabryka Trzciny, teraz Mała Warszawa przy Otwockiej
Do niedawna Fabryka Trzciny, teraz Mała Warszawa przy Otwockiej ADAM STĘPIEŃ

W dawnych zakładach przemysłowych funkcjonuje też słynne zagłębie klubowe przy ul. 11 Listopada. Na koncerty i imprezy chodzimy do dawnej Fabryki Wyrobów Gumowych „Brage”, na tej samej posesji działała również fabryka wyrobów metalowych „Pragment”. Popularny Sen Pszczoły przed pożarem działał w dawnym składzie mebli Wróblewskiego na Nowej Pradze, później przeniósł się do jednej z hal fabryki Perun przy Grochowskiej.

Mniej znana jest kamienica artystyczna przy ul. Białostockiej 22. Przed wojną mieściła się tu spółka handlu towarami żelaznymi Krzysztof Brun i Syn, w której m.in. składano maszyny do pisania marki Remington. Kilka lat temu budynek zwrócono w ramach reprywatyzacji spadkobiercom właścicieli, którzy wynajmują powierzchnie m.in. na działalność twórczą.

Kolejnym artystycznym gmachem ma zostać ogromny spichlerz, dawniej należący do kompleksu młyna Michla. Ratusz zamierza przenieść tu rzemieślników i artystów z ul. Podskarbińskiej. Muszą opuścić dotychczasowe pracownie, bo hale fabryki zbrojeniowej Mesko idą pod kilof i ustępują miejsca kolejnemu osiedlu mieszkaniowemu.

Ruiny fabryk

Nie wszystkie stare fabryki mają jednak szczęście do remontów. Niektóre niszczeją i choć w większości są w rejestrze zabytków, to nikt nie próbuje im pomóc. W opłakanym stanie są wspomniana już „Drucianka” przy Objazdowej, Zakład Wyrobów Mechanicznych Pulsta przy Strzeleckiej, Stalownia przy Szwedzkiej, fabryka mydeł i perfum Florange przy Stalowej czy Fabryka Ornamentów Zielezińskiego przy Konopackiej, w której w 2013 r. pod naporem śniegu zawalił się dach.

Oby one też doczekały się swojej drugiej szansy.
————————————

Serwis o rewitalizacji Pragi
Chcesz wiedzieć więcej o realizowanym obecnie siedmioletnim planie rewitalizacji Pragi? Na co idą pieniądze, co mówią mieszkańcy? Czytaj, oglądaj wideo i sprawdzaj na mapie, jakie inwestycje zaplanowano tam, gdzie mieszkasz.Nasz serwis: Warszawa.wyborcza.pl/rewitalizacjapragi